DASG Blog

Mìosachan nan Gàidheal: An t-Earrach (Pàirt 3)

Fàilte air ais! Bheir sinn sùil air làithean naomha agus fèilltean an Earraich ann an Alba, Èireann agus Manainn, a' leantainn o Mhìosan nan Gàidheal: An t-Earrach (Pàirt 2).

16/03 – Naomh Baldwin/St. Abban’s Fair.
Thèid an là seo a chòmharrachadh air Manainn.

17/03 – Là Fhéill Pàdruig/Féill Pàraig/Laa’l Pharick/Laa’l Pharick.
Canar gum bi na làithean ro Là Fhèill Phàdraig car stoirmeil; "A chlaisich làn sneachda, làn uisge, ’s tugha nan taighean.” ["The furrows full of snow, of rain, and the thatch of houses."]
Tha sinn air brath-bhlogaichean a sgrìobhadh mun là àraidh seo, agus mu “Phàdraig a bheannaich Èirinn,” ann an dà phàirt, Pàirt 1 agus Pàirt 2. Mar a tha sinn air a sgrìobhadh mar-thà tha tuilleadh sheanfhaclan agus abairtean againn ceangailte leis an naomh agus leis an aimsir mu àm na bliadhna seo.

• “Laa’l Pherick arree, yn dow gys e staik as y dooiney ass e liabbee.” ["Patrick's spring feast-day, the ox to his stake, and the man from his bed."]
• “Chan eil luibh san talamh Nach eil fad cluas luch dhith mach Latha Fèill Pàraig." ["There is not a herb in the ground, But the length of a mouse's ear of its coming out on St. Partick's Day."] Tha an t-seanfhacal seo a' sealltainn fàs nam blàth agus fàs nan lus mu thòiseachadh an Earraich air Là Fhèill Phàdraig.
• “Reòthairt na Féill Moire, ’ boilich na Féill Pàraig.” ["The spring tides of Lady day And the mad tides of St Patrick's day."] Bidh na tuinn air at mu Là Fhèill Bhrìghde agus Là an t-Sanuis, tha seo soilleir san t-seanfhacal seo.
• “Marbhladh na Féill Pàraig”/“bog-mharbhlainn”/“tòcadh.” ["The deadening of St Patrick's day."] Canar an seanfhacal seo nuair a bhios na tuinn ciùin mu àm na bliadhna seo.
• “Rothart Mór na Féill Pàdruig.”

Tha an dà sheanfhacal “Nuair bhios an t-each caol, bidh ’n fhaochag reamhar” agus “Latha Feill Pàraig, Mùinidh bhàirneach air an fhaochaig” againn, a' cur cuimhne ormsa air "Earrach Beag nam Faochag" a bh' againn o Là na Nollaige agus Là Fhèill Bhrìghde. Tha an dà sheanfhacal a' sealltainn piseach air blas agus pàilteas mhaoirich bhon là seo air adhart.

Tha an iomadh chaochladh ann eadar Là Fhèill Bhrìde agus Là Fhèill Phàdraig, agus tha seo air a shealltainn anns a' chòmhradh seo à Mhuintir Luimhnigh ann an Tìr Eòghainn:
"Gheall Bríd: 'Gach dárna lá go maith ó mo lá-sa amach.'
Dúirt Pádraic innsin: 'Gach a'n lá go maith ó mo lá-sa amach.'"
[Lorgar an rann seo ann an "Sgéalta Mhuintir Luinigh," le Éamonn Ó Tuathail.]

Às dèidh an là seo canar “Seach gun leum an Fhèill Pàraig.” ["Once Patrick's Festival has jumped."]

19/03 – Fèill Naomh Iosaph.

Tha an t-abairt “Ta’n Vayrnt chionney as yn nah bee fanney” [“March tightens and the next month skins”] aca ann am Manainn, agus tha an dà chuid "Gaoth na Seicean" agus "Màirteanan" againn, a' riochdachadh na h-aimsire a thathar an dùil a lorg mu Là Fhèill Phàdraig, a' leantainn bho thòs a' Mhàirt.

Thig "A’ Chailleach" oirnn, a tha car coltach ris "an fheadag," "a' ghobag" agus "an sguabag," mu àm na bliadhna seo. Tha "A' Chailleach" air a chantainn gu bheil i a' cumail nan gràin fodha gun èirigh le òrd, a' cantainn -

• “Buailidh i thall, buailidh bhos, Buailidh i eadar a dà chois.” ["She strikes here, she strikes there, She strikes between her legs."]

Ach air sgàth 's gun tig an t-Earrach, a dh'aindheoin a h-oidheirp, tilgidh e a h-òrd a' toirt gèill air dubh-ghèill mun iomairt agus cha fàs feur far an laighe an t-òrd:

• "Thilg i e fon chraoibh chruaidh chuilinn, Air nach do chinn gas feur no fionnadh riamh.” ["She threw it under a hard holly tree Where grass or hair has never grown."]

20/03 – Bidh an "Co-fhad-thràth an Earraich" againn air air an fhicheadamh là den Mhàirt am-bliadhna.

24/03 - Thig "Am Màrt" dhuinn air a' cheathramh là fhichead a' mhìos far an tòisichear ri sìl a chur mun àm seo.

• “Saothair a’ Mhàirt.” ["The busiest time of March."]
• “A’ ghaoth luath luimeineach Mhàirt.” ["The bare swift March wind."]
• “Am Màrt tioram blàth.” ["Dry genial March."]
• “An linge làn air chionn a’ Mhàirt, ’S tugha nan taighean an claisean nan iomairean.” ["The full pool awaiting March And house-thatch in the furrows of the ploughland."]
• “ged nach cuireadh tu dòirneag an aghaidh na gaoith tuath.” ["though you cannot send a pebble against the north wind."]
• “Is luaithe oidhche sa Mhàrt na dhà san fhogharadh.” ["A night in March is swifter than two in harvest."]

'S e seo an coimhairle a bheirear “Leig seachad a’ chiad Mhàrt ’S an dàrna Màrt mas fheudar e,
Ach olc air mhath gun d’thig an t-sìd’ Cuir do shìol san fhìor Mhàrt.”

25/03 – Fèill Moire an t-Sanais/Laa’l Moirrey ny Sansh. [The Annunciation.] Bidh Fèill Moire an t-Sanais againn air a' chòigeamh là air fichead den Mhàirt am-bliadhna.

28/03-01/04 – Trì Laithean nan Òisgean/”Trì latha na bà ruaidhe/riabhaich.”
Thèid an là a chomharrachadh ann an Alba air an dà là mu dheireadh den Mhàirt agus air a' chiadamh là den Ghiblean, far an comharraichear na trì làithean a shiubhail na h-Eabhraidhich anns an fhàsach gus an uan na Càisge ìobairt. Tha abairt ann leis nach eil mòran chiall ris ach tha e inntinneach co-dhiù: “Chaidh cuid an taobh sa’n chnoc.” ["Some went on this side of the hillock, some on that."]
Canar "Trì latha na Bà Ruaidhe" air na laithean seo, tha a' ghaoth cho fiadhaich 's gum feannaich e seiche o'n bhò, ga fàgail dearg no riabhach! Canar "Mìos na Bà Riabhaich" mu mhìos a' Mhàirt air sgàth na h-aismire fòirneirte agus carradaiche a thathar an dùil mun mhìos seo.

Leanaidh sinn oirnn le fèilltean agus làithean naomha a bhàrrachd anns a' Ghiblean an ath-mhìos. A bheil làithean naomha no fèilltean ann air nach do chlàr mi am broinn a' bhrath-bhloga seo? Nach leag sibh fios thugainn air facebook, twitter agus ar làrach-lìn fhèin!