Caoraich / Sheep

Informant(s)
Name
Murdo MacLeod ( Murchadh MacLeòid )
Age
58 5/12
Origin
Leòdhas [Lewis], Uig an Iar
Location
Glaschu [Glasgow]
1. Different stages in the growth of sheep (female)
[note]Dwelly (t-d 165.)
[Male and female before weaning:]
uan (s.m. never s.f.)Dìreach againne mar seo.
uan firionnmale lamb.
uan boireannfemale lamb.
[blank]
weaningCanaidh sinn: “a’ togail nan uan” agus “’g an toirt bho am màthraichean”.
Female after weaning till first shearing:
othaisg(Chan è ‘òthaisg’ mar a th’aig Dwelly.)
[blank]
ciora’S ann tha ‘ciora’ againne air peata (caorach).
fiar-othaisgChan eil a leithid idir againn.
seotChan eil seo idir againn airson othaisge, ach tha e againn mar a chì sibh air t-d 809 (3) ‘Lean beast, … the worst beast’.
[blank]
bliadhnach
tiaraineach
othaisg bhoirionnTha na trì againn.
[blank]
uan othaisgeTha e againn. “Uan òisge” mar a chanas sinn e.
tiaraineachChuala mi feadhainn ag ràdh gur h-e sia raidheach a bha seo a’ ciallachadh: gur h-ann bho an sin a thàinig e.
After 1st shearing if not put to ram:
tiaraineach
dionagChan eil e againne idir, ach bhiodh e aig na cìobairean.
After 2nd shearing if with lamb:
caora uainTha seo againn.
dò-bhliadhnachTha seo againn. (‘dò-bhliadhnach’ againne airson ‘dà-bhliadhnach’.)
After 2nd shearing if not with lamb:
caora sheasg(Chan è ‘caora sheisg’.)
[After 2nd shearing if not put to ram:]
dò-bhliadhnach seasg(Chan è ‘dà-bhliadhnach’.)
caora-chiatain(Chan eil e idir againn.)
[After 3rd shearing:]
trì-bhliadhnach(Tha e againn.)
crogaisChan eil e idir againn. Ach tha ‘croga’ againn (mar ‘crog’ air t-d 275: ‘aged and effete ewe, sheep past bearing’. (Cho fada agus a tha cuimhne agam, ’se seo an seadh anns am bheil e againn.)
[After 4th shearing:]
crog
caora sheasg(Tha seo againn.)
crogdraft gimmer. (Chan eil e againn.)
Male not castrated:
uan reitheTha e againn: uan-reith’ (air a fhuaimneachadh mar uan’reith. Gu math faisg air mar a chanadh sibh wan’ray no one’ray anns a’ Bheurla (Tuigidh sibh fhéin.) No faisg air ‘uamhraidh’ aig muinntir tìr-mór, Earra-ghaidheal, Inbhirnis có dhiu.)
reithe, bliadhnach reitheTha seo againn. Ach chan eil ‘aona bhliadhnach reithe’. No ‘tiaraineach’, ‘tiarainneach [sic] rùid’. Ach tha ‘tiaraineach’ aca ann an Càrlabhagh, mur a h-eil anns na h-àiteachan eile sìos an shòs sin. Tiaraineach rùid. Chan eil ‘tiaraineach’ againne ach air creutar boirionn.
dà-bhliadhnach reithe(‘Dò-bhliadhnach’ againne.) Dò-bhliadhnach rùid. Bho théid e seachad air bliadhna ’se ‘rùd’ a th’ againne airson ‘reithe’. Aig na Lochan thall, ’se ‘rùda’ a chanas iad. Agus rud glé arraid, ann an Uig an Iar air fad, cho fada agus a tha lorg agam-sa, ’se ‘rùd’ a th’aca. Ach Bréidhnish, Islibhig agus Mangarstadh, ’se ‘reithe’ a th’ aca. Chan eil fhios agam dé mar a dh’éirich seo.
trì-bhliadhnach reithe, seann reithe (AH.)(‘Trì bhliadhnach rùid’ againne.)
seann reithe, ceithir bhliadhnach reithe(‘Ceithir bhliadhnach rùid’ againne.) Is mait gu’n canadh sinn, uaireannan, ‘seann rùd’.
Male castrated:
uan firionn, uan spothta(‘Uan firionn’ againne.) ‘Othaisg fhirionn’ as deidh sin nuair a bha e a’ fàs na bu shine.
bliadhnach mult(‘Bliadhnach muilt’ againne.) (Tiaraineach mult, chan eil.) (Cóig raitheach, sia raitheach, chan eil.)
mult – Lorn; dà bhliadhnach mult – Lewis(‘Dò bhliadhnach muilt’ againne.)
trì bhliadhnach mult – Lewis(‘Trì bhliadhnach muilt’ againne.)
ceithir bhliadhnach mult – Lewis(‘Ceithir bhliadhnach muilt’ againne.)
In Lewis after 3rd shearing …
seann chaoraTha e againn. ‘Seana chaora’ a chanas sinne.
ceithir bhliadhnach muilt gu seachd no ochd bhliadhnach muiltTha seo againn.
Other names:
caora bhainnechan eil e idir againn.
caora bheannachchan eil.
caora bhrògachthà.
caora càraidthà.
caora cheaslachchan eil.
caora cheannain[sic] chan eil
caora chìleach[sic] chan eil. Ach tha am facal ‘cìleach’ againn ’ga chleachdadh ri crodh: bò chìleach, gamhainn cìleach, ’s mar sin.
caora dhubhthà.
caora dhubh-cheannachthà.
caora ghealchan eil.
caora mhaolthà.
caora mholachtha mi smaoineach gu’m biodh seo uaireannan aig na bodaich.
caora Nollaigaig na bodaich a rithist, uaireannan.
caora reamharchan eil, ’na ainm air leth.
caora Shasunnachchan eil.
caora sheasgthà.
caora uainthà.
ciorapet ewe or hogg, thà.
crogatha.
deatachan eil.
dìonagchan eil.
feirmigechan eil. Ach uaireannan, mu rùd nach biodh ’na rùd, chanadh iad rudeigin mar ‘feirmige’. ‘Seilmige’, cho fada ’s a tha cuimhne agam-sa a chanadh iad “Seilmige de rùd”.
leth-uantha e againn.
reigetha seo againn.
rigetha seo againn. Ach cho fada ’s a lorg agam-sa ’s ann airson ‘partly castrated male’ a tha ‘rige’ againn. Againne air fhuaimneachadh mar a chanadh Leòdhasach no a leithid sin, ‘rig’ ann an ‘rig-out’, rig + e, rige.
reithe stùdhach[sic] chan eil (’na ainm suidhichte, có dhiù.)
rùdanchan eil. Ach ann an àiteachan ag éigheach air rùd, tha ‘rùidein’ aca. “Trobhad, rùidein, trobhad.” Mar ag éigheach air tarbh: tairbhein. “Trobhad, tairbhein, tairbhein.”
sagartchan eil e againn idir.
sùganpet lamb, chan eil.
2. Different stages in the growth of sheep (male)
3. Different stages in the growth of the castrated male
4. Sheep’s appearance
caora bhreacspeckled or spotted sheep.
caora bhànwhite-faced sheep.
caora bhrògachblack-faced sheep.
caora dhubh-cheannachblack-faced sheep.
caora niùlachsheep with stunted horns.
caora lèabhachsheep with large horns.
caora mhaolsheep with no horns.
5. Miscellaneous
peata (uain)pet lamb.
ciora (uain)pet lamb.
leth-uantwin lamb.
uan òglamb late of weaning. “Sin agad an t-uan òg.”
uan fadalachlamb late of weaning. “Tha uan fadalach aice.” (aig a’ chaoraich)
caora càraidsheep with twins.
[caora-uain]a breeding sheep – chan eil ainm àrraid ’s am bith againn ach dìreadh caora-uain, cho fada ’s a chuimhnicheas mise.
peatapet ewe or hogg.
ciorapet ewe or hogg. (smait)
6. Feeding and grazing
[note]Tha eagal orm nach eil móran agam mu na cinn-sa, agus gu bheil ainmeannan a bha ann agus a chuala mi air chall aig mo chuimhne.
an làmh rithehandfeeding. B’e seo a bhith toirt cuideachadh do an bheathach le biathachadh a muigh a thuilleadh air na bha i-fhéin a’ cosnadh.
Vessels used for feeding:
bucas oisgeanbucas nach biodh ro mhór – ceithir-oisinneach no na b’ fhaide na sin airson siol agus gnothaichean mar sin a thoirt dhaibh.
Names for different amounts of hay:
cuid nan òisgean“A’ deanamh cùid nan òisgean” – ag ullachadh ’s a cur a mach an cuid do na h-oisgean.
badbad coirce.
gibeagna h-uibhir de dh’fheur ’ga chrochadh dhaibh, na dhà-sa shuas, ann an sreing.
[frasach](Bhiodh feadhainn a bhiodh frasach aca dhaibh.)
[coirce agus feur](’Se coirce agus feur a bhiodh sinne a’ toirt do chaoraich.)
[lobhta]Means of tying hay, corn, etc. for feeding: sreang crochte ris an lobhta no ris a’ bhalla agus clach fhreagarrach slaoda rithe ’ga cumail stòlda ’na h-àite. Lobhta – an t-sreang a’ deanamh snaim ann an seo. Am bad no a’ ghibeag fheòir am broinn na sreinge agus na creutaran a’ draghadh cho math ’s a dheadh aca air. Bhiodh a’ chlach dìreach aig bonn na lùibe de’n t-sreing, aig àirde fhreagarrach do na beathaichean.
Watering indoors and outdoors
[note]Chan eil ainm àrraid ’s am bith air lorg agam airson seo.
Vessels used
mias no pòbhla
Grazing of sheep
[note]Tha eagal orm gu bheil ainm no dhà, no barrachd, air chall orm mu’ an seo.
Term used for the regular ‘beat’ of a sheep on the moor
[gabhail]Mur a h-e ‘gabhail’. “Sin far am bheil i ag gabhail.” – regular ‘beat’ mar a th’ agaibh. Feuchaibh na cinn-sa ri Alasdair mo bhràthair. “Tha i a’ gabhail shuas mu Eileartan.” “Sin far am bheil i a’ geamhrachadh.” (agus mar sin)
7. Handling of sheep
[gan cur a mach]driving them to their grazing  Cha chreid mi gu bheil ainm suidhichte ’sam bith againn airson seo. Ach dìreach “gan cur a mach”.
’g an trusadhtaking them home.
’g an cur ’s an fhaingenclosing them in a fank (’g an cur ann am faingean).
a’ fangadhenclosing them in a fank.
[’g an crodhadh]hemming them in.
Names for various sizes of flocks or collections of sheep (if any)
caoraaon.
caoraichbarrachd.
baideanna h-uibhir gun cus, gun móran.
dròbhagrunn mór, mór.
treuda whole flock. “An treud uile” mar a chanadh Tormod.
Commands given to a sheep-dog
[note]Thug mi seo seachad ann am pàipear eile, mar a bhios fhios agaibh.
Names for the different fanks
[faing]Cha bhiodh againne ach na dhà an cumantas: an fhaing mhór agus an fhaing-ghlacaidh. Ach aig na cìobairean bhiodh móran fhaingean: an fhaing-mhór, an fhaing-chaol ’s mar sin, faing airson a h-uile nì a dh’fheumadh iad.
a’ fangadhfanking.
[an fhaing-ghlacaidh]airson a bhith breith air na caoraich airson an diopadh (to be dipped).
a’ rùsgadhshearing.
a’ diopadhdipping.
Parts of a fank
ceann shuas na faing(e)
tòn na faing(e)
ceann shìos na faing(e)
[blank]
an t-amardipping trough.
a’ diopadhdipping. (Fuaimnich dup’ (Beurla) + adh.)
a’ comharrachadhear-marking.
a’ deargadhmarking eile. ’Se dearg a chanas sinn ri keel. ’Se ‘cil’, cha chreid mi, a chanadh na cìobairean.
a’ cur guirmeinmarking eile.
a’ spothcastrating.
ciora, cioragcall addressed to a lamb or sheep. “Trobhad, ciorag.” “Trobhad, ciora.”
8. Apparatus
Tying indoorsDìreach ceangal cumanta: sreang mu an amhaich mar a bhiodh smeadhag air a’ bhoin. [NOTES: in the box there’s an envelope containing a piece of string showing ‘snàim na smeadhaig’. It is not clear what it was originally attached to but the handwriting is certainly Mr MacLeod’s.]
Tying outdoorsCeangal. ’Se ‘ceangal’ a chanas sinn (‘ceangal an uain’). Air a’ cheangal an cumantas bhiodh dà ‘choirbhtheann’, tè bha an amhaich aig a’ bheathach agus an tè eile air meadhon a’ cheangail.
[coirbhtheann]Am facal-sa, coirbhtheann, no coirtheann (chan fhaca mi a riamh sgriobhte e), chan eil fhios ’am dé an litreachadh ceart air. Air a fhuaimneachadh tha e againne mar coire (kettle) + thann, coire’thann. Coirbhthann no coir(bh)thann no coireathann, tuigidh sibh fhein, tha mi glé chinnteach, mar tha a’ chùis. (Feuchaibh Ruairidh, smaite gu’m bi an aon nì aige-san ’s a tha agam fhìn bho’n taobh an iar.) Coirbhthann: Pìos fiodha mar ’s an dealbh: mu 3 oirlich air fad, mu ½ òirleach no mar sin air thiuighead. Coirbhthann bho’n amhaich: 3 tuill innte. Coirbhthann ’s a’ cheangal: 2 tholl innte.
Tying while shearingA’ ceangal nan casan aca ’san aon chnap, mar seo. ’Se ‘lùbach’ a chanas sinn ri sreang a’ cheangail. “Am bheil lùbach agad?”
bacantether stake.
swivelan t-ainm Beurla a th’againn airson seo.
lùbachband for tying legs while shearing, mar a th’ agad an seo shuas.
spearrachfetters. Bha seo (chan eil e dol an diugh idir cho fada ’s is aithne dhomh) air a chur eadar cas-chinn agus cas-dheiridh, mar seo:
lùthagB’e seo ceangal teann air a chur anns an iosgaid air an ainmhidh. Mar seo. A dhà no trì uairean a riamh a chunna mi cail de’n t-seòrsa ri spearrach agus lùthag. ’Sann airson nach leumadh iad gàraidhean, ’s mar sin, a tighinn do’n arbhar, a bha e.
9. Diseases
Diseases of the skin affecting the wool
[note]Chan eil lorg agam air nì.
Warts, swellings, spots
[note]Chan eil airson seo, a bharrachd.
gartanan, na gartananticks found in wool.
na cnuimhean, cnuimheanworms in the skin.
Diseases of the head
ceanna-ghalair(Chan eil an t-ainm Beurla agam.) Bhiodh na cluasan aca a’ séid agus as déidh sin a’ seacadh. ’S ann air na h-uain a bhiodh seo a’ tighinn.
Diseases of the eyes
doille, an doilleAir na caoirich mhóra a bhiodh seo a’ tighinn. Chan fhaca mi riamh air uan e. Bhiodh iad a’ pronnadh cailc agus ’ga chur fo na sùilean aca. Ri tìde dheadh iad am feabhas.
Diseases of the mouth, neck and throat
[note]Chan aithne dhomh gu’m faca mi dad de’n t-seòrsa a riamh.
Diseases of the bone structure
[note]Chan eil lorg agam air càil mu an seo.
Disease affecting the hooves
[note]Chan fhaca mi dad de’n t-seòrsa a riamh cho fada ’s a tha cuimhne agam.
Diseases of the internal organs:
am pluc’s an adha co dhiu.
an spùtdiarrhoea.
Bhiodh na galairean a leanas a’ dol mar a b’aithne dhomsa
am pluc
an galair tiormachaidh
am bracsaidh
an teas-brailein
an spùt
[note]Cha chuir mi iad seo air na h-ainmeannan ceart Beurla idir. (Feuch mo bhràthair, Alasdair Seòras, 13 Crabhlastadh, Sgire Uige, ann an Leòdhas.)
Seo ainmeannan Beurla air cuid de ghalairean nan caorach
braxy
struck
lamb dysentery
pulpy kidney
tetanus
looping ill
[note](Chan eil na h-ainmeannan Gàidhlig a tha dol agam orra seo idir.)
Disease affecting the udder and milk
[note]Chan eil lorg agam air dad mu an seo. Cha chreid mi gu’m faca mi càil ceàrr mu an seo a riamh.
Injury of any kind:
a’ dol as a losaid
a’ briseadh coise
a’ dol as a caol druim
[note]Agus mar sin.
10. Parts of the body
the head and neck (parts)Dìreach mar a chanas sibh mu chreutar sam bith de’n t-seòrsa.
fionnadhhair. Ach cho fad ’s is aithne dhomh cha chan sinn fionnadh uair sam bith ri nì timchioll air caora.
na slinneanan, slinnean[sg.] shoulders.
an t-uchd, uchdbreast.
casan cinnforelegs.
caol druimbackbone.
an smior-cailleachspinal cord
an ceathramh deiridhhindquarters. Canadh sinn seo aithghearr: “an crutha deiridh”.
[mullach na tòine]hips. Cha chreid mi gu’n cuala mi a riamh ‘cruachan’ air a chleachdadh mu ainmhidh. “Mullach na tòine” a chanas sinne ri ‘hips’ ’s mar sin aig caora no bò no ainmhidh de’n t-seòrsa. No ainmhidh sam bith, dh’fhaodainn a chantuinn.
bun an iorbaillrump.
casan deiridh, casa deiridh[sg.] hindlegs.
iorballtail.
ùgh (ùgh)udder.
sineanteats.
fèithmuscle.
tendonChan eil nì agam airson seo (a mach bho na faclairean).
ligamentChan eil lorg agam air nì againn airson seo.
[maothalan]cartilage. Cha chreid ni nach e seo ‘maothalan’ againne.
an cridhe, cridheheart.
[cuisil]artery or vein. Cho fada ’s a tha cuimhne agam-sa, ’se an aon rud a th’againn airson na dhà: cuisil. (Chan e ‘cuisle’ a th’againne idir.) (Cuisil, fuaimnich e: cuisill.)
fuil, an fhuilblood.
na sgamhananlungs.
an sgòrnantrachea (windpipe).
[ubhall an sgòrnain]larynx. Cha chreid mi nach eil ‘ubhall an sgòrnain’ againn a’ toirt leis seo.
an adhaliver. Chan eil ‘grùthan’ againn uair sam bith. Chan eil e idir againn.
na dubhagankidneys.
pancreasCha chreid mi gu bheil càil againn airson seo. Mur a cuala mi uairegin ‘am brisgean adha’. Ach cha chanainn gur h-e am pancreas a bhiodh ann. Ach dh’fhaodadh gu robh barrachd air aon ‘bhrisgean’ aca. Co dhiu, tha mise a’ fàgail nam brisgeanan-sa, bho nach eil cinnteachd sam bith agam umpa.
an dubh-liathspleen.
staoig an amadainspleen.
domblas na h-adhagall bladder.
glandsChan eil lorg agam air nì bho’n taobh an iar idir airson seo.
aotramanbladder.
uisgeurine. “An t-uisge aice.” (aig caora)
mùnurine.
[it-igheach]gullet. Faic ‘de-tigheach’ (Dwelly), ‘detiach’, ‘deiteigheach’ (MacGhillfhinnein) agus ‘it-igheach’ (MacGhillfhinnein). ‘It-igheach’, ’se a th’againne, dìreach mar a th’aig MacGhillfhinnein.
caolananintestines.
an t-snàil, an t-snàithlecolon or lower bowel. ‘An t-snàil’ a chanas sinne.
geir na maodailabdominal fat. ‘Geir na maodail’ a chanas sinne. Cuideachd, ‘geir na muinne’.
[geir na muinne][abdominal fat.]
caolanan-gormaTha againn ‘caolanan-gorma’. ’Se seo na caolanan beaga mar a tha ‘an t-snàil’ airson a’ chaolain mhóir. Anns a’ bhoin, ’se na caolanan-gorma de’m bheilear a’ deanamh nan lùban-dubha. Agus de an chaolan mhór thatar a’ deanamh nan ìsbeanan. Cho fada ’s a tha cuimhne agam-sa, cha chan sinn caolanan-gorma uair sam bith mu chaolanan na bà.
lùb-mhuinneBhiodh iad a deanamh marag le na caolanan[-gorma na caorach]. ‘Lùb-mhuinne’ a chanadh iad ris. Bha iad a’ deanamh na maraig agus a’ suainigeadh nan caolanan uimpe. Bhiodh i a’ coimhead ann an cruth dìreach mar seo. Mu 6" air fad agus 4" air leud.
muinne‘tallow tripe’ agus ‘stomach’ a th’aig na balaich anns na faclairean. Le na cantanasan [?] a th’againne bidh e coltach gur ann air na caolanan a tha ‘muinne’. “Geir mhath air a’ mhuinne aige.” “Lùb-mhuinne.” “Anns a’ mhuinne aige.” Agus mar sin.
lòineachanFaic lòinean Dwelly t-d. 596. 2. (D.M.K.) ‘The fat covering of the kidneys of beef or mutton (Caithness).’ Tha againne lòineachan. “Tha geir mhath air na lòineachan aige.” ’Se seo a’ gheir a tha ris an druim aige a’ bheathach. Nuair a tha an t-ainmhidh marbh agad air a’ dhruim, tha am muinne air uachdar agus na lòineachan gu h-ìosal, ’se sin ris an drùim.
11. Lambing
a’ breithlambing. A’ breith nan uan.
a’ cumail nan caorach còmhla ris an rùdsheep put to ram.
àm na reitheachdsheep put to ram.
[note]Agus mar sin, a chanas sinn. (Faic an taobh-duilleig thairis.)
Terms associated with lambing
bathar, am batharplacenta or afterbirth.
streabhainn, an t-sreabhainncovering on a lamb when born. (Air a fhuaimneachadh dìreach mar a tha e sgrìobhte.)
na gleodhancovering on a lamb when born. Na glodhan. (‘Na gleodhan’ a chanas sinne.) “Uan anns na gleodhan.” Canadh sinn cuideachd “laogh anns na gleodhan.”
Terms used when sheep are put to ram
reitheachd“Tha an reitheachd oirre.” (air a’ chaoraich) “Reithich an rùd i.” “Thug e leum-reitheachd dhi.”
bréid“A’ cur bréid oirre” – air tearainneach, gus nach fhaigheadh an rùd air a reitheachd. Bréid mar an ceudna air uan-reith no rùd òg gus nach fhaigheadh e air reitheachd a dheanamh. Caora bho a cùlaobh. Bréid oirre (de phoca no de oighlisgean). Bréid air rùd (fo an mhionach).
bréideadha’ cur bhréid. “C’ait am bheil na balaich?” “Tha iad ri bréideadh.“
12. Miscellaneous
[earball stùbhach]short tail that remains after docking. Chan eil ainm suidhichte mar sin againn air a seo idir, ach tha againn ‘earball stùbhach’ airson earball air leth goirid agus a tha a’ coimhead mar sin. (‘Iorbull’ a chanas sinne, ’s ann a chanas sinn ‘earbull’ an còmhnuidh airson earbull rud – hem ’s mar sin.)
[feusag]small tuft of hair under the chin of a ram. Chan eil ainm suidhichte mar sin againn airson a leithid seo ach chanadh sinn ‘feusag’ airson rud de’n t-seòrsa.
caora, no caoirich, chlaimheachscabby sheep.
sheep losing their woolChan eil ainm àrraid sam bith againn airson a leithid seo.

© DASG
^ Return To Top ^