GU_AJ_Smith_01or02 Jim Charles MacNeil – [JCM:] AJ Smith – [AJS:] [AJS:] An t-òran seo tha sibh dol a sheinn... [JCM:] Òran a chaidh a dhèanamh ann am Margaree agus a’ moladh Margaree. ’S e Calum [Mac ’illIosa/?] a rinn an t-òran. Fìor bhàrd ’s fìor fhìdhlear agus, ’s ann dhan bhean aige fhèin, mun do phòs e i rinn e an t-òran. Seo a-nis nuair a bha e a’ falbh agus chan eil mise ro mhath gu òrain a ghabhail ach, dh’fhalbh a’ ghuth agam. Agus, I’ve got to be close to this. ’S na cnuic ’s na glinn bu bhòidhche leinn, ’S e cnuic is glinn a’ bhràigh ud, Far tric robh sinn ri mànran binn, ’S an comann grinn a b’ fheàrr leinn. ’S chan eil àite an-diugh fon ghrèin, A b’ fheàrr leam fhèin bhith tàmh ann, Na am bràigh a th’ ann am measg nan sròm A’ faighinn fonn na Gàidhlig. ’S na bruachan bruachan gorm far am faighte sprèidh, Do [shlocan/?] rèidh gun àireamh Mar uachdar thonn ri soirbheas trom A’ ruith gu bonn nan àrd-bheann. ’S gur pailt gach flùr a’ fàs gu dlùth, Air madainn chùbhraidh mhath ann, ’S gach doire beò le ceòl nan eun Nuair thig a’ ghrian le fàilte ann. ’S bidh srùthan [XX] a’ dòrtadh fuar, A’ brùchd a-mach mar reòite, ’S bidh crodh is caoraich pailt ri fhaotainn, Bhiodh mo lùdan fhada. ’S gur ceòlmhor fuaim na thàinig leam, ’S a [struthan/?] ciùin fo àiteach, Cho fhad ’s a shiùbhlas i gu cuan, Cha toir mi fuath dham bhràighean. ’S gur lìonmhor fear a tha ag iasgach bhradain, Mar do chladaich bhàn ud, ’S duin’ uaisle, iadsan tighinn a-nall, A’ cosg an t-àm ri latha riuth’ . Aig gach fhroilig, bàl is banais, ’S gum bi ’n gailleann [gàireach/?] Le ceòl na fìdhle dol ’s a’ ruidhle, a’ cosg na tìm mar b’ àill leinn. ’S iomadh feasgar làidir, grinn, a chaidh sna glinn ud d’ àrach, Is maighdean glè ghlan, mhireach, òg, le aodann bòidheach, nàrach. ’S an [XX] [dhonn/?] as binne fonn, Nuair choinnich rium Dimàirt thu, ’S a thog fo chìs gu daingeann mi Mo shòlas-cridh’ bhith ‘n [àirigh/?]. ’S do chòmhradh ciùin a’ tighinn air m’ aire a ribhinn bhanail bhàigheil, ’S gun d’ fhuair thu buaidh fo d’ nàdair fhèin, A chùm ort spèis aig gach àite ort. Ach sòraidh bhuam don chomann rìoghail, Bhon is tìm dhomh fhàgail, ’S gur taic ri aodainn feadh an t-saoghal, An-diugh [XX] am fear baraill. ’S na cnuic ’s na glinn bu bhòidhche leinn, ’S e cnuic is glinn a’ bhràigh ud, Far an tric bha sinn ri mànran binn, ’S an comunn grinn a b’ fheàrr leinn. [AJS:] Dè mar a chaidh an òran a dhèanamh? [JCM:]’S e òran seòladair, chaidh e gu bùth ag iarraidh bathar, bathar bàta, ’s [XX], agus nuair a chaidh e a-staigh dhan stòr, uill bha boireannach rìomhach oirre sin [XX] ’s i air a cur suas le airgead ’s leis a h-uile rud, agus thuirt... thòisich i air fanaid air, magadh air mar gum biodh- [break in tape] thòisich i air math gu bheil sian a dh’fhios aice gun robh, ’s ann anns a’ Ghàidhlig a bha i bruidhinn, cha robh sian dhe dh’fhios aice gun robh Gàidhlig aigesan. Agus nuair a dh’fhalbh i, thòisich esan seinn an t-òran. Seo mar a thòisich e air: Dh’fhalbh mi Dimàirt dha na stòraichean, chunna mi tè ann air nach b’ eòlach mi ribean air a gruaig, ’s thadhail i suas, Bidh [XX] mi an dùil mar na ròpannan sin. ’S bha fàinneachan grinn air na meòir oirre, Faitealan de ghrìogagan òir oirre, thuirt mise rium fhèin, ged gheibhinn san tìr, [Uibhisteach/?] ’s gam iarraidh nach pòsainns’ i. ’S labhair i sa chainnt ann am a b’ eòlach mi [XX], Shaoil i gur e ’n Gall a bha comhl’ rithe, Feadh na cùis cur suas, tarsainn gu gach cluais, ’S mòr gum b’ fheàirrde luath bhith cho còmhla ris. ’S cha chan mi guth ri d’ mhàthair, chan eòlach mi, ach [XX] ri d’athair ’s duine còir a th’ ann, ach canaidh mi riut fhèin, bhon chaill thu nad bheus Gum [XX] tu [XX] air feòsag fir. Ach nach faighinn air a’ chuan ris an seòladh, A chunna tu [XX] sèimheadh na bòmaichean, Chumainn thu aig [XX], gus am biodh am marabhaisg, Cuir a-staigh na geanmhnaich mun tònaidh ort.. Shuas ann an Ì Chaluim cille, Iona, a chanas iad ris ann am Beurla, bha dithis bhràithrean ann an sineach, bha iad rud beag, rud beag dìorrasach, bha iad gu math sassy aig àmannan, ach cha b’ e, ’s e daoine math a bh’ annta, bha iad dol a-null, bha iad daonnan dol a-null a Redyke, taobh thall A’ Bhras D’Or, dhan a’ bhùth ann a shin a cheannach bathar, tì is siùcar, ’s tòmbaca agus ge b’ e dè an nì a bha iad ag iarraidh. Agus fad bhliadhnaichean bha am marsanta, bha e gu math gasda riutha ’s cha robh e gu diofar dè bheireadh iad, cha chanadh iad sian, mu dheidhinn. Ach bha e na chleachdadh aig na seann daoine a bhith ag ionnsachadh dhan òigridh, gum feumadh iad, gum feumadh iad an àit’ ‘thusa’ a chantail ri seann daoine, sibhse a chantail ris. Ach cha chanadh iadsan ach ‘thusa’ ris a h-uile duine. Ach ruith am fear seo airson am pàrlamaid, agus fhuair e staigh na Mhember na pàrlamaid, an ath thuras a chaidh iadsan a-null agus bha crowd a-staigh sa bhùth agus iad a’ toirt co-ghàirdeachas dhasan airson a’ bhuaidh a fhuair e, ’s an t-urram a fhuair e, ’s e ‘thusa’ a bh’ aig an fheadhainn seo air cuideachd, am fear seo. Thuirt e, “cha bu chòir dhutsa ‘thusa’ a chantail riumsa idir, is bu chòir dhuibhse, bu choir dhut ‘sibhse’ a chantail rium. Agus ‘oh seadh’, arsa fear dhiubh, ’s e ‘thusa’ a th’ agamsa air m’ athair, ’s e ‘thusa’ a th’ agamsa air mo mhàthair, ’s e ‘thusa’ a th’ agam air mo shagairt-paraiste, agus ’s e ‘thusa’ a th’ agamsa air Dia nan Gràsan ’s a h-uile diabhal ‘thusa’ dhiubh sin nas fheàrr thusa a mhic an diabhail... Bha banntrach aig a’ bhaile thall ann an-seo ris an can sinne ‘North Sydney’, anns a’ Bheurla. Bha aon nighean aice, ’s bha grunn de ghillean ann. Rinn aon nighean a-mach gum b’ fheàrr dhi a dhol dha na Stàitean Aonaichte, ga cosnadh air a chionn ’s gun robh, gun robh tuarasdal na b’ àirde ann a sin. Bha e daonnan na b’ àirde na tha e ann an Canada. Agus, dh’fhalbh ise co-dhiù. ’S ann aig an àm sin, cha robh dòigh aca air faighinn gu àite sam bith ach air seòlaidh, ’s ràinig i shuas co-dhiù. Cha robh i dad a dh’ùine shuas nuair dh’fhàs i muladach, son tilleadh dhachaigh agus dh’fhàs i tinn. Is fhuair iad an toirt air n-ais, co-dhiù ge b’e gu dè an soitheach chan eil mi cinnteach. Ach ban-nàbaidh dhaibh, bha i na deagh bhàrd, [ban-uallach/?], agus rinn i òran, mar gum biodh a màthair ga dhèanamh, a’ caoidh na h-ighne agus an dòigh ’s gun robh i dol ga toirt air n-ais. Gabh mo leisgeul, ach seo mar a thòisich e: Sàsachd trom air mo chridhe, Nach tog fidheall mun deidhinn, ’S mi ri ionndrainn na h-ighne, Ris am biomaid rèidh, Ged a dh’fhalbh na daoine, Às gach taobh leotha fhèin, Nuair a shuidheamaid còmhla, ’S ann oirnn nach biodh èis. ’S cuiridh mis’ orra thorrach, [Gleann mhòra/?] san tìr, Agus [cìobair/?] mar illean Nach biodh gin aca clì, Gum bi Mìcheal na chòcair’, A’ cur dòigh air na suinn, Agus cearcan ga ròsladh, A [XX] is gar dìon. ’S cuiridh mis’ orra caiptean, Gille gasta dhan [deidhinn/?], Gum bi Seumas na mhate oir ’S e as fhaisge a thèid dhuinn, Gum bi mise ’s Sheumas ga stiùreadh, Gha bhi cùram [mu chàil/?], ’S e gun tugadh gu cala i Fhad ’s a dh’fhanas i cruinn. ’S thuirt an caiptean ri gillean, Ciod an cùram bhios orm, Ged a thigeadh an sneachda Ged a dh’fhàsadh i garbh, Ged a shil na clach-mheallain, A tha meallan gu làr, Fhad ’s a chlìoras i cùrsa, Dol a dh’ionnsaigh a’ bheàrn. ’S thuirt am piuthar ’s i ’g èirigh, ’S mi thèid cha b’ e an dàil, [B’ e roghainn/?] mo dhùthaich, Dol a dh’ionnsaigh a a’ bheàrn, Nuair a thug mi mo chùl rith’ Shil mo shùilean gu làr, Bidh mi nis a’ dol dhachaigh, Feuch am faigh mi mo shlàint’. Bheir fios bhuam dha na Stàitean Far a bheil iad air dòigh, Far a bheil na fir bheartaich, ’S iad a’ gleidheadh an òir, Tha agamsa bràithrean, Agus càirdean gu leòr, Nuair a ruigeas mi tìr, Gu dè ’n dìth a bhios oirnn. [AJS:] Dè an sgeulachd a bha sin? [JCM:] Bha fear Macaonghais, bha e fuireach a-muigh air an taobh a deas dhan Bheinn Ear ann a seo, mar a chuala sibh fhèin tha mi cinnteach, a-muigh aig a’ Bheinn Ear thairis air seo. Agus, bha taibhse aige. Agus bhiodh e ag innse rudan a bha e a’ faicinn ’s a leithid sin agus, co-dhiù, bha nàbaidh dha agus bha an gille aige ag obair sna mèinnean, mèinnean gual, is thàinig e dhachaigh ’s còir aige cuideachadh a thoirt dha athair airson am feur a dhèanamh, agus, bha an fhasan aca an uairsin, rachadh ceithir no coignear no sianar aca còmhla ris na coimhearsnachdan, dhèanadh iad seòrsa de frolic airson [XX] gus an oidhche sin. Dhannsadh iad ’s bhiodh deagh thime aca, ’s bha am fear seo a’ suidhe a-staigh agus bha an gille òg seo dannsadh agus bha e slàn, fallainn. Bha boireannach a’ suidhe ri taobh agus thuirt i, thuirt i, thuirt i, “nach àlainn fhèin a tha an gille a tha sin”. Agus, thuirt ise, thuirt esan “’s àlainn is esan, ach,” ars esan, “tha ciste-laighe aige anns an oisean eile dhen taigh seo.” Agus, dh’fhalbh e air ais dha na mèinnean agus latha no dhà an dèidh dha dhol air n-ais, chaidh a mharbhadh anns a’ phit. Is thàinig e dhachaigh agus bha a’ chorp ann an sin far am fac [...] agus bha iad ag èigheach [XX]. [AJS:] Faodaidh sibh tòiseachadh. [JCM:] Faighnichidh sibhse ceist dhomh mu dheidhinn na Colaiste. [AJS:] Bha sibh dol a dh’innse dhomh mu dhedhinn na Colaiste agus mar a chaidh a togail. [JCM:] Bha e stèidhichte thall air sin. Thèid agam air sin a dhèanamh glè mhath. Thàinig an t-Urramach MacCoinnich a bha anns a’ Chiad Chogadh ’s thàinig e dha na Stàitean ’s chaidh e a cholaiste, fhuair e òrdan ministear, thàinig e an uairsin a-nuas a Chanada. Agus bha e goirid na mhinistear ann an Baddeck, agus bha Coinneach, bha fear MacLeòid, ministear a bh’ ann fhèin, thug e sluagh mòr à Saint Annes a-null gu Astràilia. Chuala sibh mu dheidhinn sin tha mi cinnteach. [AJS:] Chuala, chuala. [JCM:] Agus bha fear ann, air an robh e, ann an siud agus bha esan a’ cantail gum bu chòir rudeigin a thogail, fhios agad, airson nan oighreachd phrìseil a bh’ aig ar sinnsearan a chumail suas mar chuimhneachan air an duine seo, bha a leithid de mhisneachd aige ’s gun do thog e bàtaichean, thug e leis na daoine gus an dèanadh iad beò-shlàint na b’ fheàrr na bha ann an-sin. Fhuair e dà [XX] làidir, ’s cha robh airgead aige ach, aig an àm sin dh’fhàg an eaglais am Baddeck agus bha còig eaglaisean beaga eile. ‘Missian Churches’ a chanas iad ris, bha iad aige thall ann an sin. Agus ’s e glè bheag a bha e faighinn glè bheag airson gu dè bha e a dhèanamh ann. Thòisich iad an obair seo, mu dheireadh thug e suas na h-eaglaisean sin eile. Agus bha a h-uile duine ag obair na aghaidh. Thàinig iad a-nall air a seo agus choinnich mise ris, bha mi nam cheann-feadhna air Comunn Gàidhealach Chaitligeach Chanada. Bha againn ann an sin mun seo greis, agus bha e bruidhinn rium mu dheidhinn agus bha mòran dha na daoine bha sa Chomunn, bha iad a’ smaointinn gur e fìor rud math a bhiodh ann a thogail cholaiste no starter no rudeigin airson Mòd beag gus a bhith aigesan, ’s pìobairean agus thòisich e dìreach às a’ bhonn sin, thòisich e gun airgead na gun duais de sheòrsa sam bith ach dìreach gun robh e... agus bha e uabhasach duilich dhut a chumail sìos. Mar a chanadh e fhèin, bha an craiceann aig cho tiugh ri leathair, agus mar as motha a bhiodh iad ga dhèanamh na agaidh, ’s ann bu mhotha a bha e a’ faighinn air n-adhart. Thog e a’ chiad cholaiste, tha e ri fhaicinn ann an sin fhathast, chan eil fhios agam an robh sibh fhèin shuas an-sin ann an... [AJS:] Bha. [JCM:] Am faca sibh am museum a bha ann an sineach air taigh-logaichean? [AJS:] Leis an [t-Urramach/?] MacAsgaill? [JCM:] Seadh. An cuala sibh sin? Uill ’s e sin a’ chiad cholaiste. Thog esan sin. Agus uill bha mòran ag obair còmhla ris agus thog e na bòthain bheaga [XX] airson na clann a bha dol a-null a dh’ionnsachadh na pìobaireachd. [AJS:] Dè a’ bhliadhna a bha seo? [JCM:] Uill chan eil mise cinnteach air a’ bhliadhna – tha mi uabhasach leibideach a thaobh bhliadhnaichean ach tha greis bhuaithe, the greis bhuaithe. Agus, tha mi a’ smaointeachadh gum faigh sibh a’ bhliadhna shuas anns na h-archives ann an sin, a chionn, chuir mise tha mi smaointeachadh leabhar no dhà a chaidh a chur ann an clò airson a’ cholaiste, chuir mi staigh às na bocsaichean fhèin ann an sin iad. Tha mi smaointeachadh gum faigheadh sibh ann an sin iad. Agus, thòisich e, ’s bha e faighinn air adhart mar a b’ fheàrr a b’ urrainn dha. Thòisich iad ann an sin air mar a chanas iad craft centre. Thàinig [XX] a bhean aige, son na muinntir Nova Scotia, muinntir Alba Nuadh. Agus thòisich iad air dèanamh tartans ’is agus a’ dèanamh a h-uile seòrsa figheadaireachd mar sin agus bha iad ag ionnsachadh feadhainn eile, ’s bha esan a’ cumail roimhe. Agus bha mi fhèin is e fèin nar caraidean agus bha mi trì bliadhnaichean deug air na Bòrd of Directors còmhla ris. Thòisich e air cumail air adhart agus cumail air adhart. Uill, cha bhiodh a h-uile duine, cha bhiodh a h-uile duine faicinn na rudan a bha e dèanamh iomchaidh ’s cha robh iad a’ falbh leis agus bhiodh corra rud ann nach robh mise, nach robh mi smaointeachadh bha glè Ghàidhealach. ’S e Gàidheal a bh’ ann agus cha robh guth Gàidhlig aige, agus thòisich e air rudeigin nach b’ urrainn, nach do thòisich gin a bha thall an-siud riamh, fìor Ghàidheil a bh’ annta. Agus, chum sinn ’s chum iad air adhart. Chuir e an uairsin, bhiodh e a’ cur concerts air ann an-seo, uill fearas-cuideachd a chanas sin ris ann an Gàidhlig. Agus a h-uile concert, a h-uile fearas-cuideachd a bhiodh ann, bhiodh e ag iarraidh ormsa a bhith nam Master of Ceremonies mar a chanas iad ann am Beurla. Dè chanas iad ris? Fear na Cathair. Agus, ’s e [XX] a bha iad an sin,gun rachadh agam air a clàr, innse dhaibh mun [XX] sam Beurla ’s an Gàidhlig. Bhithinn ag ionnsachadh, bhithinn a a’ gabhail an dà chanan. Agus thàinig e ann an-seo, agus ann an-seo a bha sinn a’ fuireach air Sràid Sheòrais ann am February. Chan eil cuimhne agam air a’ bhliadhna. Agus dh’èigh e an toiseach suas orm, bha seòmar aige shuas am baile, thàinig e a-staigh, thàinig e a-staigh a Baddeck. Bha seòmar aige, dh’fhaighnich e orm an robh mi dol a dh’fhuireachd air mo chois, thuirt mi gun robh uair sam bith a thigeadh esan gun robh mi air mo chois. Thàinig e, agus [ghabh e naoi uairean/?]. Dh’fhuirich e còmhla rium gus an d’ ruig e aon air deug ’s thòisich e a-rithist. Cha robh e dol a, dol a, bha e dol a Halifax agus bha Angus L MacDonald an uairsin a’ feitheamh air, is bha e fhèin is Angus nan caraidean glè dhlùth, agus ’s ann à Inverness, Inbhir Nis, a thàinig e, agus Angus L e fhèin, Aonghas Dòmhnallach. Agus chaidh e, ‘tha mi dol suas, tha mi dol a dh’fheuchainn ri airgead fhaighinn airson colaiste cheart a chur suas agus craft centre ceart ann sin. Agus, dh’fhalbh e. Dh’fhalbh e sa mhadainn a-nuas. Chiad latha a bh’ann ann an Halifax dh’fhuirich e fad [X] an latha ann an taigh an [X] Government ... a’ feitheamh son Angus L, ’s a h-uile fear a bhruidhneadh e ris, bha e cabhagach ’s bha e [XX]... ’s cha b’ urrainn dha bruidhinn ris. Co-dhiù, an latha mu dheireadh a bha ann, shuidh e aig an doras aig an oifis, aig an Dòmhnallach, gus an tàinig e a-mach aig meadhan-latha ’s e falbh gu a dhìnnear is iadsan ag iarraidh air a bhith falbh, ach nach b’urrainn dha bruidhinn ris. Dh’fhan e ann an-sin, ’s nuair a thàinig am fear eile a-mach, ars esan, “dè tha ceàrr?” ars esan, “carson a tha thu suidhe ann an sin?” ars esan. “Cha leigeadh iad a-staigh mi agus bha iad a’ canntainn rium gun robh thu tuilledh is dripeil”. ““Uill thig a-staigh” ars esan, ’s chaidh e staigh dhan oifis. Dh’fhàg e Halifax leis an t-airgead. Cha chreid mi nach e ceithir mìle deug, no rudeigin mar sin a bha, a bha aige ri fhaighinn airson a’ chiad thoiseachadh dheth. Sin mar a chaidh an colaiste a thogail, a th’ aca an-dràsta. Gun teagamh, chuir iad pìosan ris on uairsin. Rinn iad obair mhòr, agus, bhiodh Mòd aca a h-uile bliadhna. Agus an duine bochd, bha sin aig àm an [X]. An uairsin, chuir e [X] Breatainn air bonn, agus bha fear MacLeòid, tha e fhèin marbh an-diugh, fìor charaid dhomhsa agus fìor Ghàidheal, òranaiche math. Agus, ’s e a’ chiad fhear a chaidh a... bha labhairt ann aig an fhearas cuideachd, ann an Gàidhlig, aig na fearas-cuideachd, aig a’ Chomunn [X] dè chanas iad ris? Chan eil Gàidhlig agamsa air. Ach an uairsin, bha mise shuas gu dhà no trì thurais a’ toirt seachad òraid bheag ’s cha bhiodh agam ach mu shia mionaidean, ’s ann leth uair a thìde a bha an ceilidh ’s cha robh daoine ag iarraidh òraidean, bha iad ag iarraidh ceòl ’is òrain agus a leithid sin. Ach co-dhiù, sin aca, thuirt [MacRath/?] riumsa an latha seo, bha mi shuas feasgar a bha seo bha mi suas a h-uile Dimairt. Ars esan, “feumaidh tusa tighinn”, ars esan, “agus [X] a’ gabhail ann an-seo”. “Oh cha ghabh” ars mise, “’s e sgoilear Gàidhlig a th’ annad agus chan eil mise nam sgoilear Gàidhlig”. “Uill tha thu nad sgoilear Gàidhlig cho math agus nach urrainn mise cumail air adhart ann an-seo agus ’s e seo agad an ceann-adhbhair,” ars esan. “Feumaidh mise a h-uile sian a labhras mi a bhith agam sgrìobhte, ’s chan fheum thusa sin idir” ars esan. “Feumaidh e a bhith air a sgrìobhadh a’ dol thairis air”, ars esan. “Chan eil thusa ach a’ breith air a’ chlàr agus a’ falbh leis”. “Agus, cha tig thusa uaireannan ann an-seo” ars esan, “gu mu choig mionaidean mun tòisich an cèilidh agus chan eil ùine agamsa na gnothaichean a’ dhèanamh.” “’S tha mi fhèin bruidhinn ris” ars esan, “tha iad dol a’ bruidhinn riut, na dean thusa [X] Thig mise còmhla riut” ars esan, “ach feumadh tusa tighinn”. Bha mi trì bliadhna a’ labhairt aig na cèilidhean. A h-uile oidhche Dimàirt. [AJS:] A h-uile seachdain fad na bliadhna? [JCM:] Och a h-uile seachdain fad na bliadhna, trì bliadhna. Agus anns an ùine a bha sin, dh’fheumadh MacCoinnich, a h-uile duine a bha a’ gabhail, a bha a’ dèanamh sian anns a’ chèilidh, mar gun canadh sibh, bha fidhlear ag iarraidh trì dolair. Bha an tè a bha seinn a’ chlàrsaich mhòir, dh’fheumadh i trì dolair. Bha dhà dhe na seinneadairean Gàidhlig ag iarraidh trì dolair airson a [x] fhios agad. Agus cha robh ùine aca ’s math dh’fhaoidhte gun gabhadh iad trì, ceathramhan anns an am fonn. Agus ma chòrd e fhèin, b’ fheudar dhaibh còig dolair a phàigheadh. Agus anns an ùine a bha sin, cha do dh’iarr mise riamh coig seantaichean. Agus cha tug iadsan tairgse dhomh. [AJS:] Cha do chòrd e ribh... [JCM:] Ach cha robh mi ga iarraidh. ’S e an dòigh a bha mise a’ faicinn an fheadhainn eile cearr, nuair a thòisich daine air feuchainn ris an [oighreachd/?] a dh’fhàg ar sinnsearan a thogail beò, bha e dol a marbh, ’s a togail suas a-rithist gum feumadh iad pàigheadh airson na daoine seo, a bhith seinn is a’ gabhail òrain, bha e dol an aghaidh an rud gu lèir... cha gabhainn coig seantaichean. uill an uair a bhiodh a’ Mhòd ann, bhiodh am Mòd ann a h-uile bhliadhna. Bha fear a bhiodh a’ toirt seachad nan duaisean, fhios agaibh, a bha iad a’ faighinn... 25:00.000 ma ’s e medals no trophies no ge b’ e dè bh’ann, chuireadh e concert air agus an fheadhainn a fhuair na duaisean, sin an fheadhainn a ghabh pàirt anns a’ chlàr, agus dh’fheumainn-sa tighinn. Co-dhiù, an dèidh a’ Mhòid a bha seo, bha bean agamsa, bha mise ag obair, bha sinn òg an uairsin, cha robh mi glè òg ach bha mise ag obair. Dh’fhalbh mi fhèin ’s a bhean air vacation a Halifax, agus ’s ann à muinntir Halifax a tha a’ bhean agam. Agus nuair a bha sinn, nuair a thill sinn, nuair a chaidh mise a-staigh dhan doras, fhios agad, bha porch ann agus chaidh mise a-staigh dhan doras, bha e dìreach san doras againne, bha telegram air fhàgail ann a shin. Agus bha seo air Dihaoine, agus dè bh’anns an telegram ach gun robh iad dol a chur fearas-cuideachd a bha seo air, thall aig an Navy League. Bha Navy League, bha buildings ùr aca thall ann an siud, fhios agaibh, far a bheil an colaiste [Stanley Collins/?] an-dràsta. Agus dh’iarr e orm a bhith nam lathair, nam fhear na cathair. ’S dh’fhaighnich mo bhean dhomhsa, “Dè tha thu dol a dhèanamh? Chan eil mi dol a dhèanamh sian- cha do thill mi fhathast.” Bha mise a’ fàs caran sgìth air a h-uile fearas-cuideachd agus tha mi smaointinn gum biodh a h-uile duine eile fàs sgìth dhiom, gam fhaicinn ann an siud, gam fhaicinn ann an siud air a h-uile sian a bha dol an aghaidh, cha robh sian ach Seumas Tearlach, Seumas Tearlach, Seumas Tearlach. Co-dhiù chaidh mi suas agus nuair a chaidh mi suas air a colaiste, thug e dhomh clàr na fearas-cuideachd. ’S thuirt e... chunnaic mi aig meadhan a’ chlàir gun robh agam ri esan, èigheach air airson tighinn a-mach agus na duaisean a bha seo a thoirt seachad. Agus, bha an còmhnard, bha e cho beag ’s cha deanadh e math dhomhsa fuireach air mun rachadh cuideigin air a dannsadh neo a sheinn na fìdhle no sian. [AJS:] ’S e còmhnard a bhios agaibh air platform? [JCM:] Platform, ’s e, còmhnard. Is rachainn a-staigh ... ann an sin ... Co-dhiù, co-dhiù, nuair a thàinig an t-àm èigheach airsan, thuirt e riumsa fuireach a-muigh còmhla ris. Sheas mi ri a thaobh. Is bha litir aice na làimh. Agus, “tha mi” ars esan, “thuirt mise gun robh mi a’ dol a chur seachad nan duaisean.” “Tha” ars esan “duais àraid agamsa a bhith a’ toirt seachad an toiseach.” ’S e Beurla a bh’air, cha robh gùth Gàidhlig aige. ’S e Beurla a bha e bruidhinn. “’S an duais a tha seo,” ars esan, “’s e am bòrd directors a’ cholaiste a thug dhomh e airson a thoirt do Sheumas Tearlach MacNèill.” Thòisich e, ’s e Beurla a bh’ air, cha robh [X] riamh cho math ’s a bha mise. Cha do rugadh duine riamh an uidhir de dh’obair ’s a rinn mise dhasan, dhan cholaiste. Agus, shìn e dhomh e. Agus bha an feadhainn a bha seo, bha mòran dhen fheadhainn a bha ag iarraidh pàigheadh airson a h-uile sian a bha iad a dhèanamh, bha iad dìreach mum choinneamh. Agus thuirt e rium am freagairt ann an Gàidhlig, agus, sin an rud a rinn mi. Fhreagair mi ann an Gàidhlig, agus thug mi taing an toiseach dha air sgàth ’s gun robh mi mach an uairsin, nach robh mise ag iarraidh duais no airgead, no rud uair sam bith airson sian a bha mi dèanamh airson Gàidhealtachd, airson Gàidheil agus Gàidhealtachd ach gu seach àraid, nuair a bha daoine feuchainn ris an oighreachd phrìseil a dh’fhàg ar sinnsridh a chumail suas ’s a toirt beò ’s ga dèanamh daingeann na làidir. Agus, thug mi ruithead an donais orra airson a bhith coimhead airson airgead ’s thuirt mise nach robh mi ga iarraidh idir. Thug mi taing dha air a shon sin. ’S e an fheadhainn a bha ag iarraidh pàigheadh ’s iad bu mhotha a bha a’ cur an làmhan ri chèile gam clapadh. Co-dhiù, thàinig mi dhachaigh, cha robh fada agam ri dhòl ’s bha an t-uisge, bha dile ann am feasgar a bha sin, ’s bha mi, bha plaide orm, plaide Gàidhealach, fhuair mi còta son seo agus thàinig mi dachaigh. Bha bhean agam a’ cantainn rium beagan lathaichean ron a sin, an ath latha-pàighidh, feumaidh mi paidhir brògan fhaighinn. Bha mise cinnteach nach biodh anns an litir, uill an rud a b’ fhèarr bha mi smaointinn a bhiodh aca ri chur ann gur e deich dolair, cha robh mise ga iarraidh sin fhèin. ’S thuirt e, thuirt mi, ris a’ bhean nuair a thàinig mi a-staigh: “Seo,” arsa mise, “Fosgail sin agus math dh’fhaoidhte gu bheil gu leòr ann airson paidhir bhrògan fhaighinn”. 30:00.000 Thòisich i air a chunntas: “Ma phàigheas mise seo air paidhir bhrògan ’s e paidhir fìor dheagh bhrògan a bhios ann. Bha ceithir fichead ’s a còig de dholair ann a sin. Uill sin na fhuair mise riamh agus cha do dh’iarr mi e. Airson gum faigheadh esan a chumail air adhart leis an obair a bha e a’ dèanamh. Ach a’ chiad, a’ chiad duais a thug iad dhomh thall an sin ge-tà, thug e dhomh e air an oidhche chèilidh. Thug e dhomh, thug e dhomh bratach chlann Nèill airson, fhios agaibh, flag mar a chanas iad, fhios agaibh, cravat a chanas sinne ris agus tie air an aon, dhen aon rud. Agus nuair a bha mi trì bliadhnaichean deug air a’ Bhòrd of Directors, agus mi fhèin agus am ministear MacDhòmhnaill, nuair a bha sinn tighinn far a’ bhòrd, bha sinn a’ fàs sean agus a’ fàs leibideach, thug sinne, thug e an uairsin [cravat/?] eile dhan dithis againn, MacNèill dhòmhsa agus Dòmhnallach dhàsan. Agus tha sin agam, bidh mi ga chosg sa gheamhraidh. Ach, gabh mo leisgeul, ach, gabh mo leisgeul, ach rinn e obair thaitneach is dh’obraich e cruaidh. ’S cha robh e a’ faighinn cus taing o, bho mhòran. Agus bhithinnsa ag obair agus aon fhear dhen fheadhainn a bha dìreach na aghaidh uile gu lèir [MacAoidh/?] a tha sin a bhios còmhla ribhse. Oh bha e [X] fhios agad, bha e smaointeachadh... Agus co-dhiù, bha e a’ toirt a-nall, bha e a’ toirt a-nall àrd cheann-feadhna nan clanaichean, fhios agaibh. Agus, cha robh Gàidhlig aig gin aca is cia mheud a bha ann an Ceap Bhreatuinn nach robh Gàidhlig aca, bhithinnsa a’ cantainn sin riutha, nach leigeadh iad leas a bhith faighinn cuireadh dhaibh thall ann an sin nach robh Gàidhlig ma dh’fhaoidte na bu làidire na bha an-seo fhèin air an linn a bh’ ann. Ach air sin, air latha àraid bha làithean aca a bhiodh ceithir no coig lathaichean aige dhan Mhòd, ach bha aon latha, ’s e Pioneer Day bha aige air, bha e cuimseach doirbh dhomhsa faighinn a-null a dh’ obair air an rathad-iarainn, an obair a bh’agam bha, caran trang ’s nach robh mi a’ faighinn a-null ach co-dhiù thuirt mi ris cha robh mi faighinn a-null [X] gun tug mi seachad òraid air a, air Pioneer Station. Nuair a ràinig ar sinnsearan an-seo, agus chaidh mi, bha mi air a’ chòmhnard agus choinnich MacPhearsain rium ann an-sin agus [X] agus bha mi air innse dhut ma dh’fhaoidte gur e, gur ann ri MacPhearsain a dh’inns mi e. Bha fear Eòghainn Mac Ùisdein Mac a’ Phearsain, bha e a’ ruith stòr Gàidhealach thall ann an Glaschu no àiteachan thall air an sin, agus bha stòr eile aige ann an Toronto. Agus thàinig e a-nall ’s thàinig e fhèin is a nighean a-nuas agus bha toil aige Mòd fhaicinn dè mar a bha an gnothach a’ dol an aghaidh. Agus bha e na shuidhe rim thaobh is rinn sinn [XX] ri chèile. A’ bhliadhna sin ’s e Mac ’ille Eathain a thàinig a-nall, an àrd-ceann[X] clann ille Eathain. Uill chan fhaca mise, tha e car mosach seo a chantainn ach chan fhaca mise duine riamh cho leibideach ris. Agus, [...]. Oh [X] a bha riamh ann.Agus bha deise Ghàidhealach air, cha tiginnsa a-nuas an t-sràid leis, agus bha e cho sean a’ coimhead, cho shabby, agus co-dhiù, nuair a dh’èirich mise son an òraid a’ thoirt seachad, ’s e a’ chiad rud a dh’fheumainn dèanamh, ’s e fàilte a chur airsan agus airson Clann ille Eathainn is Clann Nèill agus a h-uile clann a bh’ ann. Agus, cha robh esan ach a’ coiseachd mun cuairt na [X] gun fhios aige dè bha mi canntainn ris. Nuair a bha mi ullamh dhen òraid thuirt mi ris ’s e Dòmhnallach a bha air cathair, an t-Urramach MacDhòmhnaill, fìor Ghàidheal, thuirt e, thuirt mise ris tha mi cinnteach gun tuirt mise ris gun fheàrr dhomsa fàilte a chur air an fhear ud ann am Beurla a-nis agus bha fhios agam nach do thuig e dè chanadh e. “Na fosgail do bheul”, ars esan, “bhiodh sinn airsan, fàg e mar a tha e”. Agus seo mar a thòisich, nuair a bha mise nam shuidhe air a’ chòmhnard ’s bha mi a’ faicinn an colaiste logaichean a bha sin, agus bha mi faicinn na bothain beaga logaichean a bha mun cuairt air. ’S thàinig e dìreach air ais thugam, nuair a thàinig ar sinnsridh, ’s thòisich mi mar seo, thuirt mi, thuirt mi: “Fhir na cathair urramach”, oir bha tuilleadh de phearsaichean eaglais eile ann. Bha mi [X]. “A mhnathan agus a dhaoin’-uaisle. Tha e a’ toirt mòr-thoileachas dhomhsa a bhith an lathair ann an-seo an-diugh, aig a’ Mhòd.” 35:00.000 Agus an cruinneachadh Gàidhealach a th’ ann, agus tha an tha an toileachas sin air a mheudachadh gu mòr, a chùm ’s gun d’fhuair mi cuideachd agus cothrom fhaodainn air labhairt anns ann an cainnt aosta a’ Ghàrraidh, a’ chainnt mhàthaireil, a’ Ghàidhlig. Agus, thòisich mi an uairsin, thuirt mi nuair a bha mi nam shuidhe air a’ cholaiste ann an-seo, cha b’ urrainn mi ach gun a bhith cuimhneachadh air sinnsreadh nuair a thàinig iad a-nall chun a seo. Dh’fhàg ar sinnridh an dùthaich àmhgharach fhèin air taobh thall a’ chuain. Faodaidh sibh a bhith cinnteach gun robh an cridheachan trom tùrsach a bha iad a’ fàgail. Bha iad air fàgail an dachaighean anns an deachaidh am breith is an àrach, an càirdean, ’s an luchd-eòlais agus a’ tighinn gu dùthaich cèin. Cha b’ ann gu eilean àlainn Cheap Breatuinn mar is pròiseil am fear sin an-diugh, a thàinig iad ach a thàinig iad ach gu eilean uaigneach Cheap Breatuinn gun sian nan coinneamh ach a’ choille ghruamach, Innseanaich agus gach creutair fiadhaich. Agus, ged a bha sin na sineach, bha iad nan daoine sgairteil ’s bha earbsa làidir ac’ ann an Dia. Leig iad a’ choille ghruamach, thog iad bothain dhaibh fèin, chuir iad an t-àite gu fonn, ’s dh’fhàg iad air aoigheachd aig an linn a bha gu tighinn, aig an clann is aig gach linn a bha gu tighinn. An fhearann lom gorm, ach a mhnathan ’s a dhaoin’-uaisle,” arsa mise, “dh’fhag iad oighreachd eile againn ann, a bha cus na bu phrìseile na sin. Cho prìseil ’s nach ceannaicheadh airgead na òir e, agus ’s e sin an oighreachd, ’s e sin an cleachdainnean, an cliù an cleachdainnean agus an cànan. Agus os cionn gach nì tha an cànan. Nuair a bhiodh iad sgìth ag obair fad an latha, rachadh iad air chèilidh anns na bothain bheaga seo air a chèile. Bheireadh iad greis ri pìobaireachd, a’ seinn na fidhle, canntaireachd, a’ gabhail òrain Gàidhlig ’s bha iad a’ cumail suas an spiorad agus a’ cumail an oighreachd mar an ceudna. Nis, thuirt mi, tha sinne, tha sinne, cluinntinn bho àm gu àm gu bheil iad a’ togail càrnan à clach cuimhne mar thogras sibh airson urram a’ thoirt dhan t-sinnsridh airson an obair [àiteach/?] a rinn iad is mar a chum iad suas sinn. Ach, tha mise dearbhte, ged a thogadh iad clach-chuimhne na càrnan cho àrd ’s gun ruigeadh iad na speuran, nach ruigeadh iad leth-uidhir a thoileachadh ar sinnsridh na bheireadh e dhaibh a bhith cinnteach gun robh an oighreachd phriseil sin a thug iadsan a-nall ga chumail suas. Agus, tha mi an dòchas gun cuir sinn ar guailnean ris an reòth, gun cuir sinn mun cuairt gu làidir e, agus gun seas sinn dìleas air cùl an obair thaitneach a tha an t-Urramach a’ dèanamh, air a’ cholaiste [X] ann an-seo. Agus ann an co-dhùnadh, chan urrainn dhomh briatharan nas taitneach a labhairt, na briatharan a’ bhàird, air dha bhith aig cuirm mar a tha mise an-dràst’ anns an t-sean dùthaich, nuair a thuirt e: Leanaibh dluth ri cliù ur sinnsridh, Seasamh dìleas taobh ur cànain, ’S mòr a h-uile pròis is uam dhuibh, Nuair fear sluagh gu bheil sibh eòlach.” Sin e. [AJS:] Oh uill ’s math gu bheil a’ chuimhne. [JCM:] Mar a bha mi ag innse dhuibh, fhuair mi latha eile ann an sin, bha Floraidh NicLeòid, ceann-feadhna Chlann ’icLeòid, [...] boireannach rìomach, boireannach a chòrdadh riumsa glè mhath, gus fhuair mi fhios cabhagach a dhol suas a dh’ionnsaigh tha Broadcasting Station agus nuair a ràinig mi bha grunnan mhath dhe Chlann ’icLeòid ann, bha i a’ fàgail a dh’fhalbh dhachaigh a-null, agus, agus, cha deach mise staigh air an doras ceart nuair a dh’èigh am Ministear MacLeòid, MacCoinnich is esan, agus tha am Ministear ag èigheach air Seumas Tearlach MacNèill” ars esan, “fàilte agus beannachd a’ toirt dhan a àrd cheann-feadhna, ’s i fàgail gus a’ dol dhachaigh. Cha robh ùine againn ri chall, fhios agaibh, bha, a h-uile mionaid bha agaibh ri bhith deiseil. ’S dh’èirich mi a dh’ionnsaidh a’ mhic mar a chanas iad ’s thuirt mi mar seo: Bha àrd cheann-feadhna Chlann ’icLeòid. 40:00.000 A bhean uasal, a mhnathan agus a dhuin’-uaisle. Tha e a-rithist a’ toirt toileachas mòr dhomhsa a bhith a làthair ann an-seo airson beannachd fhàgail aig an àrd cheann-feadhna Chlann ’ic Leòid. Agus, tha an t-urram seo, tha mi air m’ urramach gu mòr gun d’fhuair mi an cothrom air beagan fhaclan a labhairt ann an cainnt, agus a’ Ghàidhlig, cha robh mi ga fhàgail sin uair sam bith. Cainnt a’ ghàrraidh agus mo chainnt-mhàthaireil. Agus tha fhios am, an ùine ghoirid a bha NicLeòid a bhos ann an Eilean Cheap Breatuinn, gun d’ fhuair i coibhneas, càirdeas agus carthanntachd, fhad ’s a bha i ann. Cha b’ ann mar choigreach ann an dùthaich cèin a bha i, ’s ann a bha i mar charaid. A-measg càirdean is luchd-eòlais agus tha i a-nis gar fàgail, ach tha mi an dòchas nach bi ro fhada gus an till i a-rithist air chèilidh oirnn. Agus ma fhuair i coibhneas is carthanntachd air an turas seo, gheibh i cunntas mhòr mhìltean dhe an ath thuras a thig i. Agus tha sin a’ guidhe aig an aon àm gum faic Dia iomchaidh i roinn a caisteal rìomhach ann an Dùn Bheagain, gu slàn fallainn. Agus ann an co-dhùnadh, ’s fhèarr dhomh briatharan a’ bhàird a chantainn a-rithist: NicLeò- NicLeòid, thuirt mi, à Dùn Bheagain, Nam pìoban ’s nam feadan, ’S mi a rachadh nadh choinneamh Le fead ceann a’ mheòir. [AJS:] Sin math dha-rìribh. Dè an stòiridh a bh’ agaibh an-seo? [JCM:] Bha nighean ris an canadh iad Màiri, shuas rathad Port Hood. Agus, bha i fhèin is a h-athair a’ fuireach còmhla. Bha h-athair cuimseach tinn. Bha fear a’ ruith stòr ann an sin, marsanta, ’s tha seans gun robh cridhe cruaidh aige co-dhiù, ach thug e, b’ fheudar dha mortgage a thoirt seachad air an àite, airson bathar a bha e a’ faighinn son ’s gun cumadh e beò e. Agus, co-dhiù, bha latha dha na làithean, bha esan san leabaidh tinn agus thàinig an siorram, chuir e a-mach, a h-uile sian a-mach air an t-sràid, agus chuir e a-mach esan air a leabaidh. A-muigh air an t-sràid. ’S bha Màiri, bha i fuathasach Crìostail, bha i uabhasach math gus a dhol dhan eaglais agus bhiodh e a’ dol ga h-èisteachd is a’ gabhail comain agus bha i na fìor bhana-Chrìostaidh. Ach sagairt paraisde a bh’ ann aig an àm, ’s e, b’ e caraid dhomhsa a bh’ ann, nach maireann, tha e marbh a-nis. Thuirt e, co-dhiù, bha e a’ toirt fa-near fhios agad, gum biodh Màiri anns an eaglais, ach cha robh i dol ga h-èisteachd idir, bha mi riamh air na pàpanaich an uairsin, aon uair sa bliadhna a’ dol gu coimhearsnachd co-dhiù. Agus co-dhiù, choinnich e rithe an latha a bha seo is, “ciamar a tha thu, a Mhàiri is cha robh mi gad fhaicinn san eaglais, agus chan eil mi gad fhaicinn a’ dol gu d’ èisteachd.” “Chan eil,” ars ise, “chan urra mise dol dham èisteachd.” “Oh, gu dè tha ceàrr?” ars esan. “Tha e ceàrr,” ars ise, “Tha e ceàrr,” ars ise, “gun iarr thu oirnn mathanas a thoirt ris a h-uile duine a rinn eucoir oirnn. Chan urrainn mise mathan a thoirt do [Mhac ’illEathain/?].” “Oh uill,” ars esan, “nach eil fhios agad,” ars esan, “gun tug ar Slànaighear mathanas dhan fheadhainn a cheus e?” “Tha fhios agam air a sin,” ars ise, “ach nach robh fhios aca dè bha iad a’ dèanamh? Thug e mathanas dhaibh a chùm ’s nach robh fhios aca gu dè bha iad a’ dèanamh.” “Tha fhios am air a sin” ars ise, “’s tha fhios ’am damainte math gun robh fhios aig Mac ’illEathain dè bha e a’ dèanamh.” [Break in Tape – 44:23.000] [JCM:] Bha fear MacLeòid à muinntir thall an rathad Chladaich a’ Tuath, Siorramachd Bhictoria a tha sin, fìor Chrìostaidh, fhios agad, bha e na [x] san Eaglais Phròstanach thall ann an sin. Ach bha e uabhasach, bha e làn de stòiridhean beaga agus cha robh uair a bhiodh a’ mhinistear a’ sian air a-nuas ann an-seo, nach bhiodh esan a bhos, bha mi fhèin is e fhèin nar deagh charaidean. Dh’inns e an stòiridh bheag a bha seo mu dheidhinn, bha cnapach dhe gille beag, a bha glè mhòr, fhios agaibh, bha e uabhasach gu damnadh, damnadh agus cùrsaichean. ’S co-dhiù, latha bha seo choimhead a mhàthair a-mach às an doras agus bha i aig an rathad shìos agus a’ bruidhinn ris a’ mhinistear [X]. Ruith e a-mach na cruaidh-ghalpainn, ’s dh’fhaghnich i, thuirt i, “tha mi an dòchas” ars ise, “nach robh e damnadh.” “Oh cha robh,” ars esan, “Am bi e damnadh?” “Bidh.” Agus “thig mi a-staigh còmhla ris ’s bheir mi greis a’ bruidhinn ris”. Chaidh e a-staigh ’s thug e ’n gille air a ghlùin agus thòisich e ag innse dha mar a bha na gille a bhiodh a’ cùrsachadh agus a’ damnadh mar seo ’s nuair a gheibheadh e bàs, gun rachadh dhan ifhrinn far an robh poitean mhòra de theine ann an sin, ’s gun cuireadh an deann air [x] e, agus teanndachadh an toiseach dhan darna taobh, ’s e sin an taobh eile, ’s gum biodh iad air rosladh ann an sin, cha robh an gille ag ràdh cus. Mu dheireadh nuair a thuirt esan, “tha sin a’ dol a thachairt riutsa” ars esan, “ars esan, “ma chumas tu air damnadh” ars esan. “’S an dèan” ars esan, “an diabhal sin?” ars esan, “Nì,” ars esan. “Oh, nach e sàr-mhac an [deòin/?] e,” ars esan. Cha robh sian aige a bhi ag innse dha eagal a chur air, sàr-mhac an [deòin/?]. 46:22.00 [JCM:] Nuair a bha an Comunn Gàidhealach Chaitligeach Chanada air a stèidheachadh ann an-seo, fhios agaibh, bha mise nam cheann-feadhna air, bha daoine mòr ann agus bha dà choinneamh sa mhìos againn. Agus, obh, bha sluagh math ann, [x] bha Gàidhlig cha mhòr aig a h-uile duine a bha riamh ann. Ùine mhòr bhuaithe seo. Is bha an t-Urramach Mac [XX] air a’ Chomainn a bha seo. Agus bha e air falbh air turas. Agus an oidhche a bha seo, bha coinneamh againn agus dh’èirich fear agus rinn e gluasad gun rachadh an ath cohinneamh a bhiodh againn gum biodh e uile ann an Gàidhlig, a h-uile sian. Sgrìobhadh, an rùnaire a’ sgrìobhadh na mionaidean ann an Gàidhlig agus a’ mhion-chunntais mar a chanadh iad ’s a h-uile sian a bha sin. Oh dh’èirich mise ’s chaidh mi, dìreach mar a chanas iad ann am Beurla [x], o chionns cha robh an constitution (tha Gàidhlig air an constitution ach chan eil cuimhne agam air an dràsta) ann an Gàidhlig, bha e ann am Beurla. Agus dh’ fheumainnsa òrdan am business a’ chomainn, dh’fheumadh iad seo a eadar-theangachadh ann an Gàidhlig. Bha an t-eagal agam roimhe ach chan èisteadh iad idir rium. Thòisich mi co-dhiù air an eadar-theangachadh mar a b’ fheàrr a b’ urrainn mi agus, an ath oidhche nuair a bha coinneamh air, air a’ choinneamh bha e suidhe dìreach rim thaobh. Agus bha e na Ghàidheal, bha e na sgoilear Gàidhlig ainmeil. Uill an Gàidhlig a th’ agamsa ’s e esan a dh’ionnsaich dhomh, a’ chiad Ghàidhlig a dh’ionnsaich mi, cha robh ann ach gibberish mar a chanas iad, leth Beurla is leth Gàidhlig. Co-dhiù, thòisich mise air seo, agus cha robh fhios aigesan bhon thighearna dè bha dol air adhart, cha robh fhios againn dè chanadh e. Seo mar a thòisich mi, dh’eadar-theangaich mi e. Agus gabh gach oifigear àite fhèin air a’ chòmhnard. Thuirt mi an uairsin: “bidh a’ choinneamh a’ fosgladh le ùrnaigh leis an t-Urramach Mac[XX]”. Agus leughar a-nis a’ chunntas air an coinneamh mu dheireadh. Break in Tape 48:54.000 Dh’eadar-theangaich mi e, agus nuair a thòisich a’ choinneamh seo mar a thòisich mi air. ’S e a’ chiad rud a thuirt mi, “bidh an coinneamh a-niste fosgladh agus gabh gach oifigear àite fhèin air a’ chòmhnard.” Bha rud, ’s e, fosglaidh e... aig a’ choinneamh fhosgladh le ùrnaigh leis an t-Ùrramach Mac[XX], agus an uairsin leughar a-nis mion-chunntais an coinneamh mu dheireadh. Agus, nuair a chaidh sin, fhios agad, a leughadh ’s e an ath rud a bh’ air togail cìsean, dues a chanas iad ris. Togail cìsean. Agus, gnothaichean cumantas, fhios agad, gnothaichean cumantas, general business. Ann an gnothaichean cumantas bha neart a’ dol an aghaidh sa Ghàidhlig agus, bha aon rud nach do smaointich mise riamh air mar dè mar a chuirinn, dè mar a chuirinn an, gun do dh’èirich cuideigin ’s gun canadh e: “tha mise gluasad, a’ cuir taic ris an gluasad gus an tèid an leithid seo a dhèanamh. Dè mar a chuirinn? Cha do chuimhnich mi ’n seo e. Tha mi air seo a dhìochuimhnicheadh. Dh’èirich mi ’s thuirt mi “chaidh an gluasad, taic a’ chur ris a’ ghluasad an atharrachadh seo a dhèanamh gum biodh, cuireamaid dannsa, gun cuireamaid rudeigin air” agus, cha robh fhios am gu dè chanainn an uairsin. Chuir esan cupa nam chluais, ge b’ e cò tha leis, chanadh e leis, ’s ge b’ e cò tha na aghaidh, chanadh e na aghaidh. Agus chuir e sin na mo chluaiseag bha mi cho faisg air ’s nach robh, ’s nach robh fhios d’ rinn mi dearmad idir. Agus sin a-niste nuair a dh’èirich esan thuirt e gun d’ fhuair e leithid de, a leithid de ‘surprise’ mar a chanas iad ann am Beurla. Ars esan “a-nis” ars esan, “tha mise gluasad” ars esan, “gum bi a’ chiad choinneamh dhen mhìos, gum bi e ann an Gàidhlig, uile ann an Gàidhlig agus bidh an darna tè ann am Beurla.” Sin mar a bha e gus an do dh’eug e. [JCM:] Oh aye, aye. [JCM:] Bha mi greis nam sheanchaidh ann, sin agad an seanchaidh, am fear a bha a’ seanchaidh air dè bha sin agad, bhathar a... [AJS:] ...ag innse sgeulachdan. [JCM:]... chan e, am fear a tha, [charge/?] aige, anns a’ phrogramme, bhiodh programme ann agus bhiodh am fearas¬-cuideachd ann a h-uile oidhche. Bha seo ann oifigeach agus bha [charge/?] aige, ’s dh’fheumadh e labhairt, ’s dh’fheumadh e labhairt, dh’fheumadh e fhaighinn cruinn ’s a h-uile sian. [AJS:] Seanchaidhean? [JCM:] Seanchaidhean. Agus bha fear Mac ’ill[XX] a bh’ ann ’s bàrd [XX] a bh’ann à muinntir Inbhir Nis a bha e fhèin, bha e na dheagh fhìdhlear. Bhiodh e daonnan ann an siud, bha e na Ghàidheal, bha, agus bha mise a’ smaointeachadh gun robh mi a’ dèanamh, fhios agad, math math air a’ Ghàidhlig. Mar sin, nuair na thòisich iad na... nuair a thòisich iad air a’ choinneamh a chumail, ann an Gàidhlig. Cha robh a’ Ghàidhlig agamsa an uairsin cho math. Ach co-dhiù, ceò agus ceò. Ceòl agus ceò, music and fog, tha iad cho dlùth ri chèile is dh’èirich mi is thuirt mi gur e an ath àireamh a bh’air a’ chlàr, ‘ceò’ air an fhidheall, leis an t-Uasal [Mac ’illEathain/?]. Is choisich esan an uairsin dhan cheann eile dhen talla agus thàinig e dìreach mum choinneamh. “Uill,” ars esan, “tha mi cinnteach gum feuch mise ris ceò,” thuirt e “air an fhidheall.” Bhiodh a leithid seo gad chur ceart ge-tà. [AJS:] Bhiodh. [JCM:] Cha dèanadh tu dearmad an ath turas. ’S ann sin mar a dh’ionnsaich mise i. Bhiodh Ailig ceart, ga labhairt ceart. [AJS:] A bheil sibh smaoineachadh gu bheil tòrr eadar-dhealachadh eadar a’ Ghàidhlig a bha sibh bruidhinn an toiseach agus a’ Ghàidhlig a tha sibh a’ bruidhinn an-diugh? [JCM:] Uill an Gàidhlig a bh’ann, bruidhinn an toiseach chanainn, bhiodh iad ga ràdh mar seo, chanainn, mar gun canadh e... Chanainn “a h-uile [XX] a-muigh anns an rathad”. Agus, “bha i ag ithe hay,” “bha i ag ithe hay” an àite “ag ithe feur.” Chunnaic mi rudeigin eile, fhios agad, [XX] Beurla a’ tighinn a-staigh. Cha robh Gàidhlig agam air poit thì, cha robh Gàidhlig agam air geata, cha robh Gàidhlig agam air, mar a chanas iad beartachadh each. “Thalla ’s beartaich an t-each, ’s e chanadh iadsan ach thalla ’s cuir an harness air.” Harness, ’s e Beurla a th’ ann. Agus, cha chanadh tu ach “cuir am pot tì air”, uill poit tì ’s e Beurla a th’ ann cuideachd, ’s e poit bhriuthaidh a bh’ ann. Dh’inns mi dhasan ann an... a bheil sibh a’ fàs sgìth? [AJS:] Oh gu dearbh chan eil. [JCM:] Dh’innis mi dhasan stòiridh eile roimhe, chan eil fhios am, an cuala sibhse guth riamh air Ailean Mac[XX]? Bha i na ban-sgoilear ann am Barraigh. [AJS:] Chuala, chuala. [JCM:] Thàinig i a-nall an dèidh na [schooners/?]. A’ cumail sgoil agus bha i shuas aig [XX]. [XX]. Bha caolas mhòr eadar sinne ris a’ Gàidhlig. Agus, bha mise shuas air chèilidh mi fhèin ’s a bhean agus ann an taigh eile, nàbaidh dhuinn, fear MacNeil bha e ann am Boston, bha taigh-saillidh aige shuas ann an siud agus ’s e, thog esan a-nall. A bheil an rud sin air? [AJS:] Tha. [JCM:] A bheil? Tha mise bruidhinn is... 55:00.000 Nuair a rainig e, nuair a... chaidh teachdaireachd a-mach gam iarraidh is thàinig mi a-nall agus bha e dìreach dol a shuidh aig a suipear. Is bha ise ann ’s thug iad dhomhsa eòlas orra. Shuidh mi còmhla rithe agus ’s e trosg a’ Bhras d’Or agus buntàta , ma chuala sibh riamh air a sin. [AJS:] Buntàta breac? Dè seòrsa buntàta bha sin? [JCM:] Seadh. [XX] potato, sin a chanadh iad, buntàta breac. Bhiodh am buntàta gu math tioram, fhios agad, agus... eadar a h-uile bruidhinn a bh’ againn, “Leugh mi litir,” arsa mise, “a thàinig a-nall à Barraigh, ann an Gàidhlig. Agus bha stòiridh glè laghach innte, agus cha do dhìochuimhnich mi stòiridh chionn bha i gu math tarraingeach. Agus ’s e fear an taighe agus a bhean a bha fuireach anns an taigh ge b’ e càit’ robh a’ chlann, bha iad a’ [XX] air an fheasgar agus bha ise dol a’ dh’fhaighinn an t-suipeir. ’S fhuair i poit tì, na pòit bhriuthaidh [XX] a bh’aice agus chuir an tì an tarraing ri taobh an t-similear. Chaidh i fhèin a-mach a dhèanamh [fritheal/?], seo mar a bha i sgrìobhte, agus bha i a’ dèanamh [fritheal/?] mun talamh, [fritheal/?] an fheasgair a [XX]. Agus dè bha an duine a’ dèanamh ach a’ càradh lìon-sgadain. ’S bha [cnag/?] chruaidh aige airson a bhith a’ dèanamh na meshachan agus bha an doras fosgailte. Thàinig cat mòr, coigreach de chat mòr a-staigh ’s chaidh e suas ’s shuidh e dìreach ri taobh a’ phoit tì ri taobh an t-similear. Bha an duine a’ coimhead air “ah uill a mhic an [XX]” ars esan, “’s nach tu a tha dalba” ’S thug e air a’ chat agus leag e a’ chnac air falbh agus an àite an cat a bhualadh, bhuail e a’ phòit bhriuthaidh ’s chaidh e na pìosan. Uill chuala ise e a’ tighinn agus bha fhios aige gum biodh aimhreit eagalach ann. Leum e staigh dha sheòmar-cadail a bh’anns agus ’s dh’èirich e ag èigheadh ’s a’ grìosaid agus ’s bha am pian eagalach. Thàinig ise staigh: “gu de [XX] a bha ceàrr ort?” “Chan eil fhios ’am”, ars esan, “ghabh mi greim eagalach”, ars esan. “Bheil boinne de dh’uisge-beatha a-staigh?” “Ah chan eil, ars ise, ach cha bhi mise fada gus am faigh mi e”, ars ise. “Thèid mi null gum nàbaidh Calum ’s thèid e dhan taigh-sheinnse a dh’iarraidh.” Chuir ise Calum air falbh ’s bha esan ag èigheach. Thàinig Calum [XX] ’s an ceann tacan rinn ise, thug ise [XX] dhan ghnothach, fhios agad, dhan dithis aca agus... Thòisich am pian air falbh. Co-dhiù an ceann tacain bha e a-staigh agus “A dhia, seall orm” ars esan, “a bheil guth agad air an t-suipeir fhaighinn?” “Oh tha”, ars ise, “bha mi dìreach ag obair air”, ars ise, “tha mi toilichte gu bheil thu beò agus gu bheil cothrom agad air suipear a ghabhail.” Chan leig iad a-mach co-dhiù, bha e suidhe aig a’ bhòrd agus bha sùil aigesan air an t-similear agus cha robh sgeul air a’ phòit tì. Agus nuair a thàinig i, thuirt e, na tì dhaibh ’s e sgeilid iarainn a bh’ aice. “Oh seall orm”, ars esan, “càite a... shaoil mi”, ars esan, “gun cuireadh tu an tì anns a’ phoit [XX] ud.” “Dè an dòigh anns an robh sibh [XX] innsidh mi sin dhut” ars esan. “Anns an [XX] an deachaidh mise” ars ise, “Chaidh mi a dh’ionnsaigh an t-simileir,” ars ise, “a dhèanamh uisge teth feuch am faighinn deoch thè a dhèanamh dhutsa. ’S air dòigh air choreigin,” ars ise, “thug mi breab dhan phoit tì is chaidh e na pìosan”. “Seadh”, ars esan, “nach e sin a-nis” ars esan, “poit tì a thug a’ mhaighdean dhut an latha a phòs sinn?” “’S e, ’s e is chunnaic mi e air iomadach bliadhna ach tha mise coma co-dhiù,” ars ise. “Bhon tha thusa beò agus dh’fhalbh an [XX].” [AJS:] Aye. [JCM:] Rinn ise sgal mòr gàire, agus thionndaidh i riumsa. ’S e mise a sgrìobhas an litir sin, ’s e NicIain i fhèin a sgrìobh e. [AJS:] Dè an t-àite dhen an t-seann dùthaich ris an tàinig na duine agaibh fhèin? [JCM:] Barraigh. [AJS:] À Barraigh? [JCM:] À Barraigh. ’S e, mo shinn seanair is a dhithis pheathraichean a-riamh a dh’fhàg Barraigh dhen teaghlach, agus theireadh iad Dòmhnall Mhurchaidh ris. ’S e MacNeill, fhios agad, Dòmhnall Mhurchaidh agus a dhithis pheathraichean agus phòs tè dhe na peathraichean, phòs i ann am Barra Glen, àite shuas an rathad [XX] Chaluim Chille, is phòs an tè eile aig Barraswa. [AJS:] Oh seadh. [JCM:] Do chlann ’icSuain, ’s ann air a phòs i fear MacSuain. Agus nuair a thàinig esan a dh’fhuirich air a’ Cheap Leathach agus can iad riumsa [XX] seo, cho fad ’s a thèid agamsa a dhol leanaidh mi mar tha mi a’ dol. ’S e Seumas Tearlach Mac Ìomhair Mac Sheumais Mac Dhòmhnaill Mac Mhurchaidh Mac Sheumais. Sianar. [AJS:] An e Seumas a dh’fhàg Barraigh? [JCM:] Dòmhnall Mhurchaidh a dh’fhàg Barraigh. [AJS:] Dòmhnall Mhurchaidh Mac Sheumais? 1:00:00.000 [JCM:] ’S e. Dòmhnall Mhurchaidh Sheumais, bha Murchadh is Seumas thall [XX] [AJS:] Oh bha bha. [JCM:] Bhiodh iad a’ faighneachd dhòmhsa: “gu dè an dòigh anns an gabh thusa a leithid de dh’ùidh anns a’ Ghàidhlig agus anns na gnothaichean a tha sin?” “Uill chan eil fhios ’am,” ars mise, “ach ’s e ’s gun robh e dùthchasach dhomh.” [AJS:] Tha sinne a’ dol pìos math air ais, a bheil beachd agad cuin a thàinig na daoine agaibh? [JCM:] Obh ’s e ’s gun tàinig iad a-nall, ’s e [XX] ge b’ e dè bhliadhna a bha sin, chan eil cuimhn’ agamsa. Cha chum mi deitichean idir, chan urrainn mi. [AJS:] An ann dhan eilean-seo a thàinig iad an toiseach? [JCM:] Thàinig iadsan dìreach dhan eilean-seo ach bha feadhainn an-seo roimhe. Bha feadhainn an-seo roimhe a thàinig a-nall à Barraigh, Clann ’ic ’illEathain. Agus ’s e piuthar an fhear sin a phòs Dòmhnall Mhurchaidh cha robh e pòsda a’ tighinn a-nall idir. ’S e Nic ’illeEathain a phòs e. Bhiodh e na bann nabaidh far an dh’fhuirich esan, cha robh iad ach a’ tuineachadh taobh ri taobh. [...]. Bha mise deich bliadhna a dh’aois mun labhair mi facal Gàidhlig. [AJS:] ’S dè bu choireach do sin ma tha? [JCM:] Nuair a... rugadh mise ann an-seo agus dh’eug mo mhàthair nuair a bha mi sia latha a dh’aois. [AJS:] Ann an Sydney a bha sin? [JCM:] Ann an Sydney. Agus thug iad mi gu taigh mo sheanair, mo sheanamhair a thog mi. ’S e ban-Eireannach à taobh a tuath, far taobh a tuath Èireann a bh’ innte. Agus Gaeilge, bha Gaeilge a bh’aice. Agus ’s i a thog mise agus cha do labhair i riamh facal Gàidhlig ann an Èirinn... Gàidhlig Èireannach no Gàidhlig Gàidhealach. Cha do bhruidhinn i facal riamh. Agus cha robh mise ach, ’s e am [baby/?] a bha mu chuairt air an taigh [XX]. Ach bha dithis pheathraichean m’ athair, Ceit Dhòmhnaill Mhurchaidh agus Màiri Dhòmhnaill Mhurchaidh. Bha iad ... peathraichean mo Sheanair. 01:02:00.000 [JCM:] ’S bha iad, iadsan a’ fuireach [t-seann dhachaigh/?] nuair a phòs mo sheanair ann an sin, nuair a thug e, taghadh i fhèin, cha robh [XX] lèine no sian mar sin. [AJS:] Càite a-nis an robh seo? [JCM:] Irish Vale a chanas iad ris an-diugh, a chanadh iadan uair ud ris a’ Cheap Leathach. [AJS:] An e? [JCM:] Ceap Leathach, Middle Cape, Ceap Leathach, agus bhithinnsa ruith mun cuairt as t-samhradh agus bhiodh e a’ ruith mun cuairt dhen taigh agus thigeadh tè dhiubh a-mach, Màiri bhochd, on a thig i a-mach agus bhiodh bonnach aice, pìos bonnach aice, agus chuireadh i ìm air, is chuireadh i siùcar donn air. Dh’fhaighnicheadh i dhòmhsa agus chanadh i “an gabh thu bonnach, a luaidh?” Sin a’ chiad facal Gàidhlig a dh’ionnsaich mi. “An gabh thu bonnach, a luaidh?” Chum mi romham an uairsin is nuair a phòs m’ athair a-rithist bha mi sianar bliadhn’ deug a dh’aois agus a’ bhean aige, b’ e Gàidhlig a b’ fheàrr a bh’ aice. Bha Beurla aice ach ’s e Gàidhlig a b’ fheàrr leatha a bhith... is anns an doigh sin, fhios agaibh, mar a fhuair mi fhèin an [giobanaid/?]. [AJS:] Dh’fhàg sibh a-rithist Irish Vale nuair a bha sibh aon bliadhna deug. [JCM:] Dh’fhàg mi nuair a bha mi aon bliadhna deug is chaidh sinn a Sydney Mines na mèinnean a tuath a chanas iad ris. Bha m’ athair ag obair sìos ann an sin. Agus, sin agaibh, mar a bha mi ag innse dhuibh, mar a thuirt mi air an teip dhuibh, fear an taighe [XX] a-nuas thugainn botal. Nach do chur mi siud air an teip shuas aig [XX]? ’S e mo sheanair a thuirt sin, athair mo mhàthair. Agus, bliadhnachan às a dheidh sin chaidh iad [XX] dhan àrd suas, a dh’ionnsaigh àite mo sheanair, cha robh duine anns an ard suas, chaidh m’ athair is [XX] suas. Bliadhna às a dheidh sin, chaidh mise suas. Bha mi ceithir bliadhna còmhla riutha nuair a dh’eug m’ athair. Dh’eug e nuair a bha e dà fhichead ’s a seachd. Agus chaidh mi [XX] dhachaigh an uairsin còmhla ri... còmhla ris an duine fhèin. [AJS:] Seadh. [JCM:] ’S thill mise [XX]. Chaidh mi air ais [XX] seo an uairsin. [AJS:] An robh Gàidhlig ann an Sydney Mines an uairsin? [JCM:] Oh bha, bha. Bha piuthar mo... cha robh tuilleadh ’s a chòrr, cha robh. Bha piuthar mo sheanair [XX] a’ fuireach leis. Bha i sean ach bha Gàidhlig gu leòr aice, bhiodh i a’ bruidhinn Gàidhlig agus bha aon nighean aice bruidhinn na Gàidhlig. Ach ri chèile cha robh iad a’ bruidhinn Gàidhlig ach thuigeadh iad e. Thuigeadh iad, [XX]. Ach chum mise suas e [XX]. Bha sinn a’ bruidhinn Gàidhlig fad na h-ùine. Fad na h-ùine. [AJS:] Fad na h-ùine. Cò às a bha ise a-nis? [JCM:] [Cùl/?] na h-Èireann. [AJS:] [Cùl/?] na h-Èireann cuideachd. Ag obair air fearann a bha iad an sin neo...? [JCM:] Oh bha ann an àiteachan, ’s e. Cha do choinnich sibh ri Ali Gouldie. [AJS:] Cha do choinnich mi fhathast ris. [JCM:] Tha am fear sin math air Gàidhlig. Sasannach. Sasannach agus chaidh e suas dhan dùthaich ud. Chaidh a thogail shuas ann an siud [XX]. Chan ann a bha mar sin anns a h-uile àite. ’S chaidh esan a thogail shuas ann an sin. Dh’ionnsaich e Gàidhlig, ’s e... [01:05:00.000] an aon fonn a tha ann an Cape Breton Cèilidh a th’ ann. Ach ’s e Gàidhlig a bh’ aca shuas ann an siud uile gu lèir, nam measg fhèin. [AJS:] A bheil sibh [XX] gu bheil Gàidhlig ann fhathast? [JCM:] Oh chan eil creid mi gu bheil cus, cha chreid mi gu bheil cus. [XX]. Tha e aig teaghlach no dhà dhan oighrigh, tha Gàidhlig aca, o chionn bhruidhinn mise ann an Gàidhlig riutha. Uill ’s e linn air ais, pìos air ais, an dàrna linn air ais bidh dithis aca agus freagraidh iad mi, ach fhios agaibh, aig an toiseach, cha robh Gàidhlig, fhios agaibh, cha chreid mi nach robh nàir air na Gàidheil a’ Ghàidhlig a bhruidhinn. Chionn tha fhios agamsa, nuair a choinnichinn ri feadhainn ann an Sydney, gillean òg is feadhainn a thogadh còmhla rium fhèin, ’s e Gàidhlig na b’ fheàrr a bh’ aca na a’ Bheurla nuair a thàinig iad shios a dh’fhuireach a Shydney. Dhan a’ bhaile mhòr mar a chanadh iad. Agus nuair dh’fhaighnicheadh... chanainn “ciamar a tha thu an-diugh?” bhiodh iad a’ feuchainn an robh daoine mun cuairt agus ma bha daoine faisg idir orra chanadh iad: “Oh I’m pretty well”. Bha fhios aca, carson nach canadh iad “tha mi glè mhath”? Ach bha mi smaointinn gun robh e dìreach, eh... [AJS:] An robh e ceadaichte dhaibh a bhith ga bruidhinn, ga bruidhinn anns an sgoil? [JCM:] Cha robh. Mo seanair agus sin sheanair cuideachd, fhios agaibh, na seann maighstirean sgoile bha iad a’ toirt [XX] dha m’ athair is mo mhàthair gun Gàidhlig ionnsachadh dhaibh, an toiseach a bhith ag ionnsachadh Beurla dhaibh, dè a’ Bheurla a bh’ aca ach gibberish de Bheurla. Agus nuair a, nuair an [XX], a h-uile colaiste air an t-saoghal bha iad ag iarraidh ort do chànan fhèin ionnsachadh an toiseach an uairsin. Tha cuimhne agamsa nuair a ghluais sinne a Sydney Mines shuas an siud, bha an taigh-sgoile dìreach air fearainn mo sheanair far an robh mi, fad bhon taigh. Dh’iarr iad ormsa, dh’fhaighnich iad dhomhsa am b’ urrainn dhomh teine san taigh-sgoile a chur air sa mhadainn mun tigeadh a’ bhan-sgoilear agus na sgoilearan. Oh thuirt mi gun cuireadh, agus ’s e trì dolairs sa bhliadhna a bha mi faighinn airson an teine a chur air mus [XX] falbh dhan sgoil. Thàinig fear MacKay a-nuas à... dè an t-àite anns an robh a dhachaigh a-nis? mach air taobh Loch Lomond a bha e. ’S e am maighstir-sgoile. [AJS:] Taobh [Lake Uist/?] neo? [JCM:] Car a-mach ann an sineach ann an àiteigin. Bha Gàidhlig is Beurla aige. Bha Gàidhlig gu leòr aige. Chuir iad an t-urlar gu h-ard agus an [XX] gu h-ard, ach cha do chuir iad tàirnean idir ann. Thàinig, bha e na second cousin dhomhsa, cha do bhruidhinn e facal Beurla riamh nuair a thàinig e dhan sgoil ach Gàidhlig. Agus smòcadh e pìob agus MacDonald’s Twist nuair a thàinig e dhan sgoil. Agus ’s e an ceann-[XX] a bh’ aige seo, a sheanair còmhla ris. ’S bhiodh e a’ lìonadh na pìob dha sheanair, ’s a’ cur coinnlean ris, I suppose. Bheireadh e [XX] no dhà agus bheireadh e mo sheanar. Dh’ionnsaich e sin. Ach co-dhiù bha MacKay a’ faireachdainn uabhasach doirbh an abaisidh a dh’ionnsachadh dha. Dh’fhalbh e latha suas agus mi fhèin a’ cumail an teine ’s uaireannan rachadh e às, ’s dh’èigheadh iad orm nan robh mi faisg oirre, feuch an togainn beò a-rithist e. [XX] ’S chuireadh iad maps shìos air a’ bhòrd, air an ùrlar is thionndaidheadh e am bòrd sios. A, B, C, D, E, F, G... seo mar a dh’ionnsaich e. Thigeadh e gu B. “B! An tè air a bheil a’ bhrù mhòr, sin agad a-nis B.” ’S nuair a rugeadh e Q chanadh e: “Tè an t-earball, sin agad Q.” Agus bha esan, bha ainm aige dhan h-uile tè. Agus dh’ionnsaich e. Dh’ionnsaich e an abaisidh ann am Beurla agus bha na sgoilearan cuimseach math nuair a stad iad air dol dhan sgoil. [...] [AJS:] ’S e sin a bhios agaibh, an alphabet anns a’ Ghàidhlig no an e... [JCM:] An abaisidh. [AJS:] An abaisidh, aye? [JCM:] ’S e, an abaisidh. O tha neart dhe dh’ainmeanan ann. Tha mi cinnteach gum bi ainmean agamsa an-seo nach bhiodh agaibhse thall ge-tà. [AJS:] Oh tha mi cinnteach gu bheil. An cuala sibh am facal ‘tasmaltan’ riamh? [JCM:] ‘Tasmaltan’? An tèid agaibh air innse dhomh dè th’ ann ann am Beurla. [AJS:] ’S ann aig Eòghann MacChoinnich a chuala mi e airson, mar gum biodh, [01:10:00.000] “tracks left by a bear or a wild animal in the forest”. [JCM:] Agus can sin a-rithist, mar a thuirt e riut... [AJS:] Uill ’s dòcha nach [XX] anns a’ choille, nuair a thigeadh e dachaigh faighnicheadh cuideigin dha “an d’fhuair sibh taismeachdan air a’ mhathan an-diugh?” [JCM:] Cha chuala mi an term sin riamh air. ’S e, fhios agad... ’s e a dh’ionnsaich... tracks, tracks ’s e uh... Chan urrainn dhomh cuimhneachadh gun robh Gàidhlig a bh’ agamsa air. [AJS:] Lorgan? [JCM:] Lorgan! ’S e! Chan chuala mise riamh air am fear eile. Cha chuala, cha chuala. An gabh sibhse dealt de dh’uisge-beatha? [AJS:] Uill, druthag bheag... [Break in the tape] [JCM:] Bha bana-charaid dhòmhsa a’ fuireach shuas aig Bàgh a’ Chaisteil a chanas iad ris, ’s e Castle Bay sa Bheurla ach ’s e Bàgh a’ Chaisteil a bh’ againn air. Agus bha i pòsda, phòs i banntrach, bha a’ cheud acair de fearainn aca, ach bha eilean beag a-mach anns mu choinneamh ann an àite aca, agus thòisich esan air a shaorachadh bha fearann math ann agus thòisich e air a shaorachadh. Mun d’ fhuair e am bàs, fhios agaibh, greis mun d’ fhuair e am bàs chuir e a-staigh a dh’ionnsaigh, cha robh an t-eilean aig duine sam bith. Chuir e a-staigh a dh’ionnsaigh an [XX] airson grant faighinn son an àite gus am biodh e leis. Agus fhuair e còig dolair cha robh gnothaichean cho daor an uairsin, ’s fhuair e còig dolair. Agus co-dhiù, mar a thuirt mi dh’fhàs e tinn is dh’eug e. Bha nabaidh dha, gille òg, agus ’s e an aon ainm a bh’ air agus a bh’ airsan. Agus smaointich e, bha fhios aige gun do chuir iad an t-airgead suas agus [...] agus gun claim-adh e fhèin, gum biodh còr aige air an eilean. fhèin còraichean air an eilean. Chaidh sin a dhèanamh ceart gu leòr agus co-dhiù, nuair a thàinig, dh’fheumadh an surveyor, fhios agaibh, Crown Surveyor a chanadh iad ris, dh’fheumadh e tighinn ann gus thomhais an eilean. ’S nuair a thàinig e air an eilean, fhios agaibh, bha an gille còmhla ris. Agus ars esan, “cò” ars esan, “a bha saorachadh an eilean?” ars esan an toiseach. “Oh” ars esan, “mo nabaidh”, ars esan “am fear a bha fuireach ann an-seo”. “Seadh” ars esan, “agus dè mar a chuir thusa a-staigh mu dheidhinn?” “Oh uill, bha mi smaointeachadh” ars esan, “nach robh... biodh feum aicese air, fearann gu leòr aige, tha àite an sin”. “Cha dèan sin an gnothach” ars esan, “feumaidh sinn a dhol suas agus bruidhinn rithe.” “Ma tha ise airson an eilein a chumail, chan fhaigh thusa neo duine sam bith eile e.” Chaidh iad suas a dh’ionnsaidh an taigh agus thuirt i nach robh feum aicese air, ’s ma bha an gille ga iarraidh, gum biodh sin math gu leòr. Gun robh fearann gu leòr aice an sin agus bha i a’ fàs caran sean co-dhiù. Ach an-deidh, ghabh iad dìnnear agus bha an surveyor a-staigh còmhla riutha. Chanadh iad sa Ghàidhlig ‘surwire’ son surveyor. [AJS:] Wire, oh? [JCM:] Agus, bha iad a’ bruidhinn agus ars esan gun robh e fhèin [XX] math dhan bhoireannach seo dìreach a ghabhadh an caothach airson ma tha daoine sam bith a-staigh a’ feuchainn ri pìos fearainn [ùisigeadh/?]. Agus nuair a ghabh iad dìnnear chaidh athair a’ ghille a-null, bha e na sheann duine e fhèin. Agus thòisich e ri innse dhi: “Oh” ars ise... ars esan, “cha robh sian a dh’fhios agam” ars esan, “gun do chuir an gille a-staigh mu dheidhinn”. “Oh tha sin alright” ars ise, “tha fearann gu leòr agam airson agus bha e cho math, fhios agad, air a cantainn, fhios agad, bha ise a’ fàs sgìth dheth. “Oh seadh seadh” ars esan, “seadh” ars esan, “is beannaichte luchd-dèanamh na sìth” thuirt e riutha, “oir ’s ann riutha fearaibh clann Dè.” “Oh seadh” ars ise, “’s beannaichte na sin,” ars ise, “Luchd a dh’fhuiling air sgeir-leanmhainn airson mac Dè, [leothasan/?] rìoghachd Fhlathanais. Ged a chuireadh e mise nam Bhànrigh air [XX],” ars ise, “siud mar a dhèanadh esan a ghabh an fhearg”. Bheil siud air a sin? [AJS:] Bha, bha. [JCM:] Bha mise smaointinn gun robh siud gu math, gu math... [XX] Feadhainn a bha shuas aig an aon àite, bha caraide dhi. Bhiodh iad a’ tadhal ga coimhead an-dràsta agus a-rithist agus ghluais e ri taobh Irish Vale. Agus latha a bha seo chaidh e a-staigh ga coimhead agus: “Ciamar a tha na daoine thall ann an sin?” “Oh” ars esan, “tha iad cuimseach math” ars esan. Bha Mac Ruairidh Alasdair, ’s e MacNeil a bha seo dhan dùthaich... [01:15:00.000] [JCM:] Dh’fheumadh tu athair ’s a sheanair a channtainn ris. “’S e Mac Ruairidh Alasdair” ars esan “chan eil e glè mhath”. “Oh seadh” ars ise, “dè tha ceàrr air?” “Oh chan eil fhios am” ars esan, “Ghabh e droch fhuachd” ars esan, “toiseach a’ Gheamhraidh agus chan eil e a’ faighinn thairis air”. “[XX]” ars ise. “Sin agad” ars ise, “galar fada is bàs na bhun.” Em, TB. “Sin agad” ars ise, “galar fada is bàs na bhun.” Bha iad uabhasach [àbhaisteach/?] fhios agaibh, na seann daoine. Bha freagairt aca dhut mo a dh’aindeoin ’s gu dè bh’ ann. [...] [JCM:] Uill a-nise tha mise dol a ghabhail... [Break in the tape] [AJS:] Bha sibh dol a dh’innse dhuinn an toiseach dè mar a chaidh an t-òran... [JCM:] Chaidh an t-òran a bhios... a bheil sin air? [AJS:] Tha. [JCM:] Bha, bha, chaidh an t-òran, tha mi smaoineachadh, a dhèanamh anns an t-seann dùthaich ach ’s e seòladair, ’s e gille a chaidh èigheach air airson a dhol a-mach a sheòladh, fhios agaibh, toiseach a’ Gheamhraidh. Agus cha robh e glè thoilichte gu falbh, bha e a’ cumail [chòmhraidhean/?], mar a chanas iad, ri maighdeann. Tha iad... cha robh sin ga dhèanamh na b’ fhasa dha falbh. Ach co-dhiù, rinn e an t-òran agus seo an t-òran. ’S tha mo cheann-sa fhèin ro iùbhran O hù rù ri iù ò, [XX] a-staigh air ùrlar Choisinn cliù nam Beann [Òir/?]. Chuir iad mise air a’ bharrachd, Ann an toiseach na [galainn/?] Air eagal m’ fhaicinn lem leannan, A’ tighinn ro bheannan nan craobh. ’S an àm seòladh bhon chala air gaoith a tuath, le cruaidh-fhrasan Bha mo leannan-sa aig baile ’S leam bu mhath bhith ri taobh. ’S dhèanainn obair an tuathanaich, Ann am [XX] ga [buaraidh/?] Dhèanainn maraich’ air chuantan, ’S leagainn cruaidh-bhrat mar sgaoil. ’S an àm seòladh à Grianaig, Taighean [Chusbaig/?] a chlearadh, Uisge-beatha cha b’ fhiach leinn Ach [am fìon/?] bhith ga òl. ’S b’ fhèàrr sin obair [XX] cleachd mi, Bhithinn [...] Claoidh a-rithist leams’ air chàirdean, ’S gillean sgairteil [mun bhòrd/?]. ’S nam faicinn long a’ dol seachad, A dh’Alba na a Shasainn, Chuirinn litir gum leannan Gum bu mhath rium an gaol. Chuirinn litir gu m’ eudail Nan dèanadh i leughadh Gu bheil an Dòmhnallach ceutach Call air chèile ga cuimhn’. ’S chuirinn litir gum mhàthair, Gun do ràinig mi sàbhailt, Dom chinneadh ’s dom chàirdean ’S a dh’ionnsaigh bràithearan mo ghaol. ’S ann an-raoir anns a’ bhàta, Fhuair mi cadal nach b’àbhaist, An uair chunna mi làmh rium An tè b’ fheàrr leam rim thaobh. Ma nì thu pòsadh mun tig mi, Feuch gur fheàrr e na mise, Na gu pòitear na misgear Na gu bìdear [XX]. ’S tha mo chinn sa ro [XX] O hù ri ri iù o, [XX] faire air ùrlar, Thòisinn cliù nam Beann Oìr. Tha còrr agaibh air am fonn a ghabhail às dèidh a h-uile ceathramh ach chan urrannn mise sin a dhèanamh bhon tha m’ anail ro ghoirid. Mar a bha mi ag innse dhuibh ann a sin bha am bàrd Mac ’IllEathain a thàinig a-nall agus thuinich e aig Abhainn Bharney ann an Antigonish. Nuair a thàinig e an toiseach fhuair e tàir mhòr a chionn ’s cha robh e eòlach air a’ choille ghruamach [01:20:00.000] agus na Geamhraidhean cruaidh an sin, fhios agaibh. Tha [XX] An Còirneal Friseal, gum biodh e gan coax-adh gu tighinn a-nall agus bha e ag innse dhaibh cho math ’s a bha an càirdean shuas an-seo, agus bha e ag innse dhaibh cho math sa rachadh aca air faighinn air an aghaidh. Bhiodh e ag innse dhaibh na gheibheadh iad anns an aona chraobh. Gheibheadh iad an toiseach, gheibheadh iad siùcar às, syrup mar a chanadh iad fèin. Agus, leagadh iad an uairsin e agus bheireadh e connadh dhaibh. Agus an uairsin an luath a thigeadh às a’ chonnadh, dhèanadh e siabann dhaibh. Bha sin ceart gu leòr ach ’s e obair mhòr a bha seo a dhèanamh. Agus nuair a fhuair e beagan suidheachadh, fhios agad, rinn e òran. Rinn e iomadach òran math, ach rinn e an t-òran-seo mar gum biodh e fhèin agus am bàrd An Còirneal Friseal [XX] a’ freagairt ri chèile. Agus tha an t-òran sin, tha, bha cuimhne agamsa air pàirt dhe ach b' urrain m an-raoir, dh'fhaighnich esan dhomh an-raoir, dh’fhaighnich MacPhearsain dhomh an rachadh agam air a sheinn is... so, cha dèanadh math dhomh tòiseachadh air a chionn Is toil leamsa ma thoiseachas tu air ceathramh às dèidh ceathramh a chumail ri chèile. [JCM:] ’S e òran fada a bhios ann co-dhiù? [AJS:] ’S e òran fada a th’ ann, ’s e. Ma dh’fhaoidte gum faca tu sin sibh fhèin? [JCM:] Chunnaic mi e sgrìobhte... [AJS:] Oh uill sin agaibh e. [JCM:] Tha mi cinnteach nam biodh e agaibh sgrìobhte, gun deidheadh agaibh air a... [AJS:] Oh uill nam biodh an leabhar agam rachadh agam air a ghabhail. Ghabh mi fichead millean uair e. Ma dh’fhaoidte air a dhol a-staigh gum faigheadh tu an leabhar anns a’ bhocsa agam, thèid agam air a ghabhail. [XX] fhios agad, bha e ag innse, fhios agad, dhan [XX]. Uill mar a dh’eug Mac ’IlleEathain Sinclair, bha e na dhuine beartach. Uill cha robh e beartach ach bha e stèidhte gu math agus a-nise tha ogha dha, tha ogha dha na mhinistear ann an Halifax an-dràsta, b’ aithne dhomhsa nuair a bha e shios ann an-seo bha e na chompanach dhomhsa agus do bhràthair m’ athair, agus nuair a dh’eug bràthair m’ athair bha, bha bràthair m’ athair a’ cur... bha e a’ sgrìobhadh pàipear Gàidhlig ris an canadh iad e Teachdaire nan Gàidheal. Agus b’ fheudar dha a thoirt suas a chionn cha robh na daoine a’ pàigheadh, fhios agad, aig ceann na bliadhna agus cha b’ urrainn dha an obair a dhèanamh gun airgead, cha robh airgead aige fhios agaibh. Agus bha neart dhe leabhraichean aige, leabhraichean Gàidhlig... ’S ann a thug iad a’ chuid bu mhotha dhiubh, thug iad na ... bha Sinclair am fear a bha na ministear ann an Halifax chionn ’s e companaich math a bh’ annta. Rinn e fhèin agus Sinclair nuair a bha iad còmhla [primer/?] Gàidhlig fhios agad, airson luchd-ionnsachaidh. Agus cha leagadh esan leatha, cha leagadh esan leotha ainm a chur ris idir, chuir iad ainm Sinclair ris. Agus ’s e deagh leabhar a bh’ ann cuideachd. Bha àireamhan dhe agamsa a thug mi seachad dha duine sam bith a thàinig às an t-seann dùthaich nan coinnichinn ris. Mar a chanas iad ann am Beurla tha mise lucky, a bheil siud air? [AJS:] Tha. [JCM:] Tha mise lucky chionn, ’s e duine ainneamh a thig a-nall às an t-seann dùthaich nach eil mi faicinn. Agus tacan beaga a’ toirt a’ bruidhinn ris. Mar a thuirt MacAoidh a bh’ann an sin, bha [XX] ris a chanadh iad thall ann an sin na MacKay nuair a thàinig esan a-nall bha e nuas anns an osapadal ’s bha seans gun robh eòlas air choreigin aige air Father Beaton, an Chaplin as ainmeile. Agus air an Disathairne a bha seo bha, cha chreid mi nach do dh’inns mi siud roimhe an-diugh, air Disathairne an-dèidh mheadhan-latha fhuair mi air an telephone agus bha esan bruidhinn, ’s dh’fhaighnich e dhomh an e Seumas Tearlach MacNeill a bh’ ann, ’s e. Bhruidhinn e ann an Gàidhlig, fhios agaibh. Uill dh’inns e an uairsin cò bh’ ann ’s bha mi shuas aig an ospadal agus “thuirt an t-Urramach Peutanach rium èigheach ortsa, tha mi ag iarraidh cuideigin a bhruidhnneas Gàidhlig. Agus tha mi airson faighinn a-mach” ars esan, “dè mar a tha na Gàidheil [XX],” ’s thuirt e gun robh esan a’ smaoineachadh nach robh duine sam bith ann na b’ fheàrr na èigheach ormsa. Chaidh mi a-null agus “thig a-nall” ars esan, “uill bha mise ceithir uairean còmhla ris thall [XX]”. Agus thug mi dha, thug mi dha leabhar bhon cholaiste a’ chiad leabhar a thug an colaiste a-mach, o [XX]. Thug mi dha fear dhiubh sin. Is thug mi dha an Constitution aig an Scottish Catholic Society is thug mi dha pamphlets eile. [01:25:00.000] ’S thug mi fear dhe na [primers/?] ud dha, [XX] am fear mu dheireadh a bh’ aca. Bha fear a-muigh ann an... bha fear a-muigh ann an... Toronto, ann an Ontario [...]. Sgrìobh e litir thugam agus bha e a’ faighneachd airson, ’s feuch am faigheadh e, pàipearan sam bith air gus an rachadh aige air a’ Ghàidhlig a leughadh. Ag ionnsachadh a leughadh. ’S chuir mi, chuir mi thuige. [AJS:] Cha deidheadh agaibh air ceathramh dhen òran ud a ghabhail? [JCM:] Aig am bàrd Mac ’IllEathain? [AJS:] Dìreach [XX] air a shon. Cuiridh mi... seadh. [JCM:] Am fear Mac ’IllEathain, a mhuinntir shuas sa Cheap Leathaich, mar a chanas iad Irish Vale an-diugh ris. Chaidh [astar/?] air le fear ris an canadh iad Ball. Edward Ball. Airson a bhith na [cheannard/?] air taigh a bha e a’ togail air. Bha e na shaor mhath, agus a h-uile duine eile a bha ag obair air an taigh chan e saor a bh’ annta idir, ach bha Mac ’IllEathain a’ fàs sgìth dhen a h-uile rud a bh’ ann, fhios agad, cha robh duine ann a dhèanadh sian ceart, dh'fheumadh e bhith còmhla riutha fad na h-ùine. ’S chaidh e dhachaigh an uairsin. Bha e bòrdadh còmhla ri a bhràthair-cèile. Feasgar a bha seo thòisich e air innse dha bhràthair-cèile oh gun robh e a’ fàs sgìth, “’s mathaid gun tillidh mi, gum falbhaidh mi dhachaigh, ’s gum fàgaidh mi a h-uile sian.” “Oh” ars am fear eile, “cha dean math dhut sin.” [XX] ris an duine, ’s e duine còir a th’ ann, “cum as a dèidh, cum as a dèidh” ars esan, “tha mise dol a dhèanamh òran” ars esan, “mar gam biodh tu fhèin ga dhèanamh”. “Oh siuthad air,” ars esan, “siuthad air,” agus seo mar a thòisich e: Hug òireann ò ’s na hiùraibh o, O chan eil na saoir a’ còrdadh rium, Hug òireann o na hiùraibh o. Cha shìn iad bòrd na [spèiceadh/?] Chan eil feum nan dòighean Hug òireann o na hiùraibh o, Chan eil na saoir a’ còrdadh rium Hug òireann o na hiùraibh o. Fear am bi na ruith ’s na leum Is brèidean air na h-òrdagan, Hug òireann o na hiùraibh o, Chan eil na saoir a’ còrdadh rium Hug òireann o na hiùraibh o. Tha Niall ag èigheach anns a’ Bheurla, “Sheumais, càil an t-òrdagan?” Hug òireann o na hiùraibh o, Chan eil na saoir a’ còrdadh rium Hug òireann o na hiùraibh o. Fear a shùilean a bha feumail, Dh’èigh e an dèidh, “thig còmhla rium!” Hug òireann o na hiùraibh o, Chan eil na saoir a’ còrdadh rium Hug òireann o na hiùraibh o. Feuch an cuir thu las gu feum ’s an-dèidh a dhol [fo dhòigh/?] orm Hug òireann o na hiùraibh o, Chan eil na saoir a’ còrdadh rium Hug òireann o na hiùraibh o. [XX] far an [XX] na saorsa Na ‘tools’ aige na phòcannan Hug òireann o na hiùraibh o, Chan eil na saoir a’ còrdadh rium Hug òireann o na hiùraibh o. ’S mun tèid an cairteal fo èideadh Bidh [...] agaibh Hug òireann o na hiùraibh o, Chan eil na saoir a’ còrdadh rium Hug òireann o na hiùraibh o. Sin e. Nuair a chaidh sinne a dh’ionnsaigh na dùthcha, bha stòraichean, bha iad cuimseach fada air falbh, bha dà mhìle na an leithid sin agad ri dhol ann. Agus bhiodh iad a’ faicinn, oh, bòcan air a h-uile seòrsa air an dùthaich fhios agaibh. Uill ’s e ceann an tùr a bh’ ormsa na gu dè, cha robh eagal ormsa ro bhòcan riamh. Rachainn a-mach aig meadhan-oidhche, ’s cha robh e a’ cur sian orm [XX]. Bha seann mhuileann, bha seann mhuileann mu mhìle bhon taigh anns an robh mise a’ fuireach. Agus bhiodh iad daonnan a’ faicinn bòcan mun a’ mhuilinn. Agus bha rathad goirid a’ dol seachad air a mhuileann gus an gearradh tu pàirt dhe na turnaichean a bha anns an rathad. An oidhche àraid a bha seo, car anomch, thàinig fios thugama feuch an rachainnsa dhan bhùth ag iarraidh tì is tombaca dha mo nàbaidh. Aig an àm sin, ’s mi an aon gille òg a bha mun cuairt, bha an fheadhainn eile bha iad uile gur falbh agus an fheadhainn òga, bha iad ro òg. [01:30:00.000] Dh’fheumainnsa falbh air a h-uile turas a bhiodh ann ach, co-dhiù, dh’fhalbh mi agus bha [XX] bha i uabhasach nearbhasach, agus nuair a bha mi fàgail [XX] gun tigeadh beul na h-oidhche [XX] nam faighinn air ais. “Nis,” ars ise, “na gabh an rathad goirid a-nuas dhan mhuileann,” ars ise. “Dh’fhaodadh tu rudeigin fhaicinn a chuireadh an t-eagal ort.” “Oh cha ghabh,” ars mise, “cha ghabh.” Bha beul na h-oidhche ann nuair a dh’fhàg mise am bùth. Nuair a ràinig mise am muileann cha robh mise dol a dhol mu chuairt air na dhà no trì de thurnaichean a bh’ anns an rathad, na [XX] mar a chanas iad. Chaidh mi crossaig, agus bha leathad beag far an robh am muileann, chan e muileann-sàbhaidh a bh’ ann idir ach muillean-mine. Agus bha e air tuiteam fhios agad. Nis bha mi cluinntinn, chuala mi osnaich pìos beag dha clì air a’ choille-[XX], ach bha rathad ron choille. Chuala mi osnaich fhios agad, choimhead mi, bha iad a’ cantainn gun robh iad a’ faicinn dà sholas beag ann an sin. Choimhead mi, choimhead mi feuch càite an robh e ’s bha mi faicinn an dà [sholas/?] a bha seo. Obh dìreach a’ boillsgeadh, fhios agaibh. Agus null a chaidh mi, cha robh dùil orm co-dhiù, ’s chaidh mi null far an robh e, dè bh’ ann? Dè am bòcan mòr a bhiodh iad a’ faicinn ann? Bhiodh na crodh ag ionaltradh mun cuairt ann an sin. Bhiodh iad làn, fhios agad, rachadh iad a shìneadh a-staigh ann an dubhachd na coille, fhios agaibh. ’S am mart a bha seo, a’ chiad mhart, thadhal a-mach agus chìtheadh tu an dà shùil aice a’ boillsgeadh, ars esan. On a bhiodh e dorcha, fhios agad. Dh’fhalbh mise dhachaigh ’s thuirt mi riutha, nam biodh iad a’ coimhead airson bòcan tuilleadh, arsa mise, aig a’ mhuileann, ars mise, ’s e ’S e mart Aonghas Màrtainn a bh’ ann. Ach bidh iad a’ bruidhinn air forerunners a-nis. [AJS:] Tha. [JCM:] Chunna mise forerunners mi fheìn, agus chuala mi iad. [AJS:] Forerunners an robh sin a rud a faicinn mus tachairt...? [JCM:] Mun dh’eug duine. Rudeigin dol a thachairt ris. Uill mun do dh’eug m’ athairsa, chaidh e fhèin, bhiodh e fhèin is mo bhean a’ dol air chèilidh air a h-athair, ’s a màthair agus mo sheanair. Cha bhiodh ise daonnan son mise a dhol ann còmhla riutha, och, agus bha mise nam ghille òg ’s cha robh cus agam mu dheidhinn, fhios agad, a’ falbh air chèilidh no mun siud idir is dh’fhan mi aig an taigh. Bhiodh ise a channtainn rium nach gun a bhith a’ falbh idir, ach air a’ cheart oidhche a bha seo co-dhiù, oidhche bhrèagha sa Gheamhradh, bha Waterloo Stove, ’s e a bh’ aca anns a’ chidsin agus bha a sheòmar-cadal dìreach air cùl an stòbh, cha robh sin a’ gluasad [XX]. Agus chuir mi dhà no trì dhe [spliotan/?] mòra, cruaidh anns an stòbh agus dhùin mi e is chaidh mi nam shìneadh anns a leabaidh agam fhèin. Nuair a thigheadh m’ athair dhachaigh leis an t-each ’s a wagon bha e dìreach a’ stad aig... a-muigh aig a’ chidsin, ’s chluinninn e. Am [XX], nuair a thigheadh e bhiodh an [XX] agam deiseil ’s rachainn a-mach agus bheirinn dha [XX] e fhèin an t-each a-staigh. Cha d’ rinn mise obair tuathanachais riamh, cha robh mi fada gu leòr ann. A’ cur buntàta sa choille... mi fhìn ’s [XX]. [AJS:] Anns a’ choille? [JCM:] Anns a’ choille-dhubh, b’ e sin am buntàta. Agus chuala mi... chuala mi an carbad a’ tighinn agus bha e dìreach aig an uinneig ’s bha mi a’ cluinntinn gliogadaich, mar gum biodh dà bhòrd a’ bualadh. Dh’èirich mi ’s chaidh mi a-mach leis an lanntair, is cha robh sgeul air duine. Thill mi a-staigh sin ’s thuirt mi rium fhìn feumaidh gun do thuit mi nam chadal is gun robh mi a’ faicinn aisling, cha chuireadh an donas eagal orm ged a thigeadh e. Agus, nuair a thàinig mi, thàinig [XX] dhachaigh ars ise, “an robh an t-eagal ort?” “Oh cha robh, gu dè an t-eagal a bhiodh orm?” Nuair a bhàsaich m’ athair thug bràthair [XX] thug i, thug e leis an t-each againne agus an wagon, agus cha robh an wagon glè fhada idir ’s chaidh iad a [XX] a dh’iarraidh bòrd-ghiuthais a dhèanadh am bogsa airson iad gan tiodhlachadh. [AJS:] Ciste? [JCM:] A’ chiste, ’s e. Agus sin mar a bha iad ga dhèanamh an-uairsin. Agus nuair a thàinig e dhachaigh cha robh mise ach nam shuidh anns a’ chidsin. ’S chuala mi e tighinn a-nuas a’ dh’ionnsaigh an taigh agus clippety-clopaig na bùird. Thuirt mi rium fhèin sa mhìonaid ‘there it is’, ach seo agad rud eile. Nuair a dh’eug m’ athair, an oidhche oh mu sheachdain mun do dh’eug m’ athair. Nuair a bha m’ athair a-staigh ann an sin bha taigh mòr ann, fhios agad, taigh mo sheanair. Cha robh iadsan ag ùisead anns na seann làithean ach dìreach an cidsin [01:35:00.000] ’s an dà sheòmar a bha seo. Cha robh àite-teine anns a’ chuid eile dhe co-dhiù. Ach an àm an t-samhraidh, fhios agaibh, bhithinnsa cadal ann am fear dhe na seòmraichean gu h-àrd le car, bhiodh e car fionnar san àm ’s bhithinn sgìth, bhithinn ag obair fad an latha agus ’s a’ feuchainn ri [feur/?] mar na beathaichean agus a h-uile sian. Agus an geamhradh a bha siud, an geamhradh a bha siud, gheàrr mise a h-uile [sneap/?] a bha sa stòbha agus chum an tèine air falbh bho latha ’s do dh’oidhche air bruach mu leth-mhìle bhon taigh. ’S thàinig mi air clo-bhualaidh, dh’inns thusa sin gu duine òga an-diugh, faighnichidh iad dhut a bheil stòraidh sam bith eile agad. ’S gheàrrainn aig an t-sitig iad ’s chuirinn a-staigh iad ’s chumainn an teine a’ falbh. ’S bha sneachd eagalach ann, a’ bhliadhna a bha siudach, 1907. Agus bha, nuair a dh’fhalbh an sneachda cha robh mise air ais air sgàth ’s gu bheil mi a’ gearrach a’ chonnaidh. ’S bha dà [fada/?] stòbha, dà [XX] stòbha, fhios agaibh, de stump ann. Gheàrr mi a h-uile [stump/?] a bha sin, ’s thug mi dhachaigh iad agus rinn mi connadh dhomh às a sin. Ach co-dhiù, an oidhche a bha seo chaidh mi nam shìneadh agus bha mi gu math sgìth. Uill grèis dhen oidhche chuala mi an t-òrd ag obair, bha, bha, mar gun canadh sibh shop saorsaineachd aig m’ athair shuas air an lot, fear dhe na rumannan agus bha baids de shaorsaineachd ann agus bha na tools a-mach agus a h-uile rud a bh’ ann, agus bhiodh iad a’ fixeadh [XX] agus, oh càradh rud sam bith. Agus chuala mi an t-òrd ag obair, chuala mi an t-òrd ag obair agus mar gum biodh iad. ’S nuair a ràinig mi suas anns a’ mhadainn thuirt mi ri [XX], “uill, chan eil m’ athair,” ars mise, “a’ dol a dh’fhaighinn nas fhèarr idir, cha leighis m’ athair idir,” ars mise, “tha e dol a’ dh’fhaighinn a’ bhàis.” “Oh dhia,” ars ise, “na can sin, na can sin.” “Uill tha mise cinnteach,” ars mise. “Fhuair mise sanas,” ars mise, “roimhe,” ach cha do dh’innse mi dhi dè bh’ ann, o chionn bha a leithid de dh’eagal oirre. An t-seachdain as a dhèidh sin bha e marbh, is thàinig a bhràthair-chèile agus nàbaidh agus rinn iad a’ chiste suas anns an rùm a bha sin. Ach an uairsin nuair a dh’eug m’ athair mar a thuirt mi, bha mise tilleadh a Shydney agus bha ise a’ dol dhachaigh còmhla ri a daoine fhèin, a bràthair ’s a h-athair ’s a màthair. Feasgar bha sinn a’ glanadh a-mach an taigh agus bha piuthar ma sheanair, Ceit Dhòmhnaill Mhurchaidh, mar a bha mi ag innse dhuibh, bha i a’ fuireach còmhla rinne, ’s bha i dol a dh’fhuireach dìreach gus am falbhmaid. Agus bha ise a’ dol còmhla ri mac a peathair agus rinn [XX] an t-suipear, bhiodh i a’ dèanamh an t-suipear car tràth an àm an t-samhraidh. Rinn i an t-suipear agus dh’fhalbh mise a dh’iarraidh a’ chrodh, ’s cha d’ rinn mi air dìreach ach beagan os cionn an taighe agus... END OF TAPE